Судьба Советских Курдов…

Share

Tweet

Share

Share

Email

Comments

BISKEK (24.07.2005) MHA- Pey serhildana Sкx Seоd di sala 1926an de, ji Kurdistanк, ji bajarк Wanк 4 hezar malbatкn Kurdan, ji esоrкn weke Birыkо, Banoka, Misirka ы Celalо neзar dimоnin ku koзberо Sovyetк bibin.

Ev koma ku jimara wк digihоje зar hezar merivо, di destpкkк de li kкleka Зemк Erezк, li herкma Nahзivanк 12 gundan ava dikin. Gundк ku ava kirine hinek ji wana ev in: Golevan, Sawalоka, Qоqaз, Qorqmez, misirka ы hwd.
Ev koзberкn ku ji zilma Dewleta Tirk ji Bakыrк Kurdistanк reviyane, li herкma Nahзоvanк jiyana koзberiyк dikin hetanо 1937’к salк. Payizк meha Mijdarк serokк Sovyeta Sosyalоst Stalоn ы rayedarek bi navк Beariya wan Kurdкn bкsыc ы bкgune, ku ji xwe re li kкleka зemк Erezк gundкn nы ava kirine ы jоyana xwe di nava zorо ы зetinahiyк de didomоnin, surgunк Asya Navоn ы Qazakistanк dikin.

Sebebк surgunkirina wan Kurdan, ji ber ku ji bakыrк Kurdistanк hatibыn, car carna diзыn ba qewm ы lкzimкn xwe ы pasк vedigeriyan nava gundкn xwe. Bi taybet di sahiyкn mоnanо dawetan de ы dоsa di rewsa taziyan de serlкdanкn bi vо awayо li dar dixistin. Rыs ji vк yekк ditirsiyan, digotin ewк bibin ajan ы sоxыr. Ji ber vк зendк zivistanк hatin ы dest bi surgunkirina Kurdan kirin. Hemы malbatкn ku li kкleka зemк Erezк nistecih bыbыn, xistine vagonan ы bi zorк ew surgun kirin.

Di vagonкn trкnк de hal ы rewsa Kurdan pir xirab ы dilsoj bы. 5-6 malbat dixistine nava vagonekо, vкca li aliyк cagonк malbat hebыn, li aliyк dоtir jо pez ы dewar. Di wк demк de yк ku herо zкde zorо ы zehmetо kisandin ы tew nikaribыn tewat ы hedarо bikin zar, jin, bi taybet bыk ы extiyar bыn.

Di nav Kurdan de adet e, bыk li ba xezыrк xwe nan naxwe, serm e ku nan bixwe, serm e ku li ba mezinк xwe derkeve tuwaletк. Di vagonan de li quncekо, depк binк vagonк qul kiribыn, perdekо pк ve danоbыn ы li sernavк tuwaletк bi kar dianоn. Ji ber vк yekк bыkan nкn nedixwarin, ji bo ku dernekevin tuwaletк. Jixwe xwarineke ku karibin xwe tкr bikin peyda nedibы bi wan re. Lewma gelek zar ы kal ji birзоbыnк mirin. Dema ku yek dimir jо, kesо nizanibы ka meyt ы cendekо wо bi kы derк ve dibin. Eskerкn rыs bi meyt ы cendekan digirt ы dibirin. Kesо nizanibы зi dikin ji wan meyt ы cendekan.

Gelek meriv ji ber ku zimanк rыsо nizanibыn, ya ketin bin trкnan, yan jо qeza derbaskirin. Dema ku dihatin rawestgehкn оstasyonan, peya dibun, ji bo biзin pкdiviyкn xwe peyda bikin. Di зыn ы hatina bi vо rengо de gelek kal di binк trкnк de man ы mirin. Leskerкn rыs bi zimanк rыsо gazо wan dikir, digotin bireve ji aliyк dо ve trкn tк, lк kalкn reben jiber ku zimanк rыsо nizanibыn, fкm nedikirin ы nedireviyan ji ber trкnкn ku dihatin. Nivоskar Hesen Hecоsilкman qal dike ku di wк demк de nкzоkк 15-20 meriv ku di nava wan de jin ы mкr hebыne, di binк trкnк de mane, hinek ji wan mirine ы hinek jо birоndar mane. Rкwоtiya Kurdкn surgunк tam 20 roj didome. Ji ber bкdoxtirо ы bкdermaniyк gelek meriv ji nexwesiyк dimirin. Armanc ew e ku Kurdan bоnin Asya Navоn ы di sir ы seqema herкmк de qir bikin.

Koma surgunк di meha зile de tк ы digihоje Asya Navоn. Di vк mehк de serma digihоje -40 pоleyо, li erdк metreyek berf heye. Meriv li derve demjimкrekк bimоne, dк bibe qesa. Kurdкn surgunк jо hоnк sermaya bi vо rengо nebыne. Vкca ji Kurdкn ku hatine surguna nы ne mal heye, ne jо ciyekо ku di pкs de hatiye hazirkirin. Di mehкn zivistanк de ы hetanо mehкn biharк gelek meriv ji sermaya dijwar ы зetin qir dibin. Jimara wan hк jо nayк zanоn. Bas e ku di wк meha zivistanк de qazaxкn nistecо alоkarо ы komekо didine Kurdan ы malbat bi malbat di nava malкn xwe de qebыl dikin.

Ji bo Kurda her tist zor, zehmet ы зetinahо ye. Ne cоwarк wan heye, ne aboriya wan ku karibin debara xwe bikin ы ne jо ziman dizanin. Pil ы perоsan dibin.

Malbata nivоskar Hesen Hecоsilкman ji qebоla Qerka ye. Malbata wо jо tоnin ы li nehiya Baqanasк, di navоna zivistanк de, didin ba malbateke qazax. Hetanо biharк di heman malк de dimоnin, bi qazaxan re.

Pistо ku bihar tк Kurdкn surgunк di gundкn Bedbextо ы Morontar de ji xwe re xaniyan ava dikin. Erdк dajon ы dixwazin bi gora rewsa nы debara xwe kкm zкde pкk bоnin. Lк belк зawa ku zivistanкn Asya Navоn gelek sar in, havоnкn wк jо jк kambaxtir germ in. Erdк dajon, lк havоn germ e, hewa pоs e, av pоs e. Tenк salekк dikarin tewat ы hedarк bikin. Jixwe ji ber germa zкde gelek meriv dimirin.

Kurdкn ku li vк dorberк cоwar bыne 200 malbat bыne. Sevekк kel ы melкn xwe li ker ы hespa dikin ы ber bi bajarк Almatк ve dimesin. Almatк dikeve basыrк wan. Li devera Almatк зiyayкn bilind hene, hewa temоz ы hкnik heye. Kurdкn surgunк dimesin ы ber bi зiya ve tкn.

Gilо ы sikyat digihоje rayedarкn hikыmetк, dibкjin gundкn Kurdan bar kirine ы revоne. Esker ы qolixк hikыmetк dikevin pey Kurdan, tкn ы pкsiya wan digirin. Ew dibкn qedexe ye hыn nikarin herin, Kurd dibкn em qewmк зiya ne, em nikarin di havоna Baqanasк de tewat ы hedar bikin, hыn me bikujin jо em pas ve venagerin. Li ber зemк Оliyк berxwedaneke mezin pкk tоnin. Hinek ji wana xwe disewitоnin, hinek jо xwe davкjin зemк Оliyк.

Kurdкn surgunк tкn ы li herкma Almatк, li ser gundкn dorberк tкne parvekirin. Hikыmet hemы malbatan ji hev cuda dike ы li ser gundan belav dike.

Di nava deh-panzdeh salк de Kurd hкdо hкdо xwe digihоnin hev ы di зend gundan de kom dibin. Lк dоsa jо jiyana Kurdan зetin e, esker ы qolixк hikыmetк qereqolan datоnin ser Kurdan ы зыn ы hatina wan qedexe dikin. Nahкlin ku malbat herin serdana hev jо. Her tistк Kurdan bi destыrк ve girкdidin.

Nehistine ji gundekо biзin gundekо dоtir, nehistine zarкn Kurdan bixwоnin, nehistine nexwes herin ser doxtir, hema her tistкn jiyanо re qedexe danоne. Ev yek hetanо mirina Stalоn sala 1956’an berdewam dike. Pistо ku Stalоn dimire, hikыmet biryarк dide ku kо ji kы derк hatibe dikare vegere cоgehк xwe.

Di sala 1956’an de cardin Kurdкn surgunк vedigerin ciyк xwe yк berк. Зend malbatкn ku perк wan tune ne, li dorbera Almatк dimоnin. Lк ji %90 Kurdкn surgunк vedigeirin8 ser gundкn xwe yкn ber зemк Erezк, Ermenistanк.

Surguna Duyem

Ji bo Kurdкn li welatкn Sovyetistanк surguna duyem, li Gurcistanк di sala 1944’an de dest pк dike. Weke tк zanоn welatк Stalоn Gurcistan e ы ew bi xwe jо gurc e. Stalоn di sala 1944’an de зi netewкn ku li Gurcistanк hene, derveyо gurcan hemыkan ji welatк Gurcistanк bi zorк derdixe ы wan surgunк Asya Navоn dike.

Di nava surgunк de Kurd, Tirk ы Laz hene. Kurd di nava koma surguna duyem de piranо ne. Tam sanzdeh (16) gunden Kurdan hebыye li Gurcistanк ы hemы tкne surgunkirin. Gundкn ku Kurd lк dijiyan hinek ji wan ev in: Mirоsxan, Anaket, Colda, Axзо, Rыstavelli, Timogvо, Kupelо, Tоsкl, Zкdevajiya.

Stalоn Kurdan surgunк Asya Navоn dike. Hemы dewar ы pezкn wan ji wan tк sitandin. Ji wan re tк gotin ku divк dо nava du demjimкran de her tistкn xwe hazirbikin ы bikevin ser rк. Kurd neзar dimоnin ku hema her tistкn xwe di cо de bihкlin ы bikevin ser rкya surgunк.

Kurdкn Gurcistanк beriya 300 salо ji herкma Ruha ы Meresк hatinк ы cоwar bыne. Di nav van Kurdan de Kurdкn ji herкma Qersк jо hene.

Niha di welatк Qazakistanк de ji Kurdкn ku Gurcistanк surgun bыne nкzоkк 40 hezarо hene. Devokк axaftina wan hк jо bi ser devoka Rыhayк ve diзe. Hinek esоrкn wan ev in: Cunika, Sawana, Mexso, Оsmaоliya, Qiriya.

Di nav van Kurdan de esоrо gelek lewaz bыye. Mirov dikare bibкje ku tenк navк esоra maye ы piranо belav bыne. Gelek ji vana asоmоle bыne, zimanк Kurdо ji bоr kirine. Nifsк nы bi zimanк dк xeber nade. Kal ы pir zimanк dк dizanin, lк ew jо zкde bi kar naynin. Bi xwe him ciwanкn wan ы him jо kal ы pоr dibкn em Kurd in, lк di aliyк jiyandina Kurdayetiyк de gelek lewaz ketine.

Gelek balkкs e, di pasaportк Kurdкn ku ji Ermenistanк surgun bыne de weke netew Kurd dinivоse, lк di pasaportк Kurdкn ku ji Gurcistanк surgun bыne de Kurd nanivisоne. Ji Kurdкn surgunк hinek kesкn navdar ev in: Xalidк Hesenov (zanyarк Zanista bilind) Ezоzк Ziyo (nivоskar), Meliksah Hesenov (zanyar ы endamк Assosоasiya Kurdкn Kazakistanк-Berbang), Sewqо Dursunov (dozgerк herкmк), Filora Aliyeva (rojnamevanк Televоzyona Kazakistanк) ы gelek kesкn ku karmend-karsas, doxtir, mыhendоs, mamoste, siyasetmedar ы dengbкji in.

Surguna Sкyem

Mayоna Kurdan di welatк Ermenistanк de 32 sal dikisоne. Di sala 1988’an de ji bo Kurdan cardin rкya surgunк xuya dike. Ev surguna sкyem e. Di sala 1988’an de li ser herкma Qerebaxк, di navbera azerо ы ermenan de ser dertк.

Di wк demк de partiya Milоger a Ermenistanк gelek propagande li hember Kurdan dike ы dibкje ku qirkirina li ser ermenan ya di sala 1915’an de Kurdкn miselman pкk anоne. Kurd cardin neзar dimоnin ku bikevin rкya surgunк. Ji welatк Ermenistanк dertкn ы koзber dibin.

Di sala 1989 ы 90о de 30 hezar Kurd koзberо welatкn Rыsya, Asya Navоn, Qazakistan ы Azerbeycanк dibin. Кn ku koзberо Azerbeycanк dibin, zкde li wо welatо namоnin ы ji bo ku leskeriyк nekin, ji wо welatк direvin welatкn dоtir. Lк ji wan Kurdкn koзberiyк hinek di bajarк Bakыyк de dimоnin ы hк jо di bin zexta asоmоlasyona Azeriyan de jiyana xwe didomоnin.

Kurdкn ku rastо surguna sкyemоn dibin, piranо di bajarкn mоnanо Almatк, Зоmkentк, Cambыlк ku ev bajarкn Qazakistanк ne ы li bajarкn Kirgisiztanк jо weke Osк, Celalabad ы Biskekк dijоn.

Di Kurdкn surguna sкyem de asоmоle pкk nehatiye. Gelek kevnesopiyкn Kurdayetiyк parastine. Bi taybet jо esоrкn mоnanо Birыkо ы Celalо serkкsiya vк yekк dikin. Tevо ku her neferк malbatкn van esоran rыsо ы qazaxо zanin jо dev ji xeberdana bi zimanк xwe bernedane. Wekо ku nifsa berк zimanк xwe bas dizane ы bi kar tоne, nifsa nы jо him zimanк xwe dizane ы him jо di nava jiyanк de xwes bi kar tоne.

Dоsa xaleke herо balkкs ew e ku hetanо ev besa Kurda nayк Qazakistanк, зi xebata li ser navк Kurdayetо ы зanda Kurdayetiyк nоn bыye. Lк pistо ku ev Kurd tкn, yanо pistо sala 1990’о xebata ji bo pкsvebirina зanda Kurdо dest pк dike. Kurd di bin navк assosоasiyк de xwe birкxistin dikin.

Yк ku pкskesо vо karо dike ы hetanо niha him karк зandо ы zargotinк ы him jо xebata pкsvebirin ы rкxistinkirina Kurdan dike ev bes bi xwe ye. Van Kurdan him surguna yekкm ы him jо ya sкyem jiyane. Lк di nava xwe de Kurdкn ku ji surguna yekк li bajar ы gundкn Qazakistanк mane re dibкjin Kurdкn surguna 1937an ы ji Kurdкn surguna sкyem re jо dibкjin Kurdкn surguna 1988an.

Зendо ku di hundirк de hemaniyek hebe jо, di gotina Kurdкn Qazakistanк de weke destnоsankirineke зawaniyк heye. Ev зawanо jо di aliyк parastina nirxкn Kurdayetiyк de ye. Yanк surguna Kurdкn 1988an xwe ji Kurdкn dоtir cewaz dibоne di aliyк xwedоderketina nirxкn xwe yкn bingehоn de.

Ji van Kurdan kesкn navdar ev in: Nadir Nadirov (akademоk profesor), Kinyasк Оbrahоm Mоrzoyev (akademоk profesor), Mehmedк Misto (profesor), Sadiqov Huseyin (profesor), Gulhuseyin Musayev (profesor), Helоma Emo (zanyarк zanista bilind), Wezоrк Nadirо (nivоskar), Mecоdк Silкman (nivоskar), Hesenк Hecоsilкman (niviskar ы rojnamevan), Bariyк Bala (nivоskar), Salihк Seyadо (nivоskar), Enwer Nadirov (zimanzan) Necmedоnк Ehmed, Wezоrк Uso, Ezоzк Begler, Adilк Selman ы di jimareke bilind de karsaz, karmend, doxtir, dengbкj, rojnamevan hene.

NОZAMETTОN AKKURT/ MHA