Шараф Ашири

CEND RUPEL JI DIROKA KURDEN RUSSYA

Posted on 28/08/2005

Kurdкn Rыsya xwedо dоrokeke dewlemend in. Lк hem li ser vк dоrokк lкkolоnek esasо зкnebыyiye ы hem jо nivоs ы pкzanоnк di vк derbarк de heyо, ji zanistо dыr, nоvco ы tкrо ronоkirina rewsa gistо nakin. Wekо tк zanоn tкgоna «Kurdкn Rыsya», di serк sed-sala 19. de, pistо axa Qafqasya kete bin kontrola Rыsya, derket ser dika dоrokк. Berо hingо bi gelekо kurd li herкma Qafqasya, di coxrafyake berfireh de dijiyan. Wek mоnak; kurdan, ji devera Kubatlы heta Zengilan, Laзоn, Kelbecar ы Gola Sкvanк ku kurd wekо Behra Belek bi nav dikin; ji wir jо heta bi Gencayк jiyana xwe didomandin.

Pistre kurdкn ku ji Kurdistanк hatin koзberkirin jо tevlо wan bыn. Kurdкn, ku ji ber asоmilasyon, zilm ы zexta osmaniyan ы pasк jо a Komara Tirk, зiya ы zinar dan ber xwe ы reviyan, hatin li axa di bin baskк Rыsya de bi cih bыn. Lewma jо, di hemы ser ы pevзыnкn di navbera rыs ы tirkan de, her dem kurdan pistgiriya rыsan dikir. Taburкn kurdan yкn зekdar di nav artкsa rыs de, di radeyкn bilind ы dоnamоk de cih girtibыn, di serкn mijara gotinк de berxwedanк mezin pкk anоbыn ы bi vк berxwedanк kiribыn ku rыs bi ser kevin. Wek mоnak; Elesref Beg Semsedоnovк ku serdariya taburek kurd dikir, di dema Serк Cоhanк к 1. de payeya generaltiyк wergirt; Xetivк Koзo jо, ji ber serkeftinкn wо yкn di serк rыs ыtirkan de ku di salкn 1877-1878an de qewimоbыn, mafк nоsana dewletк a bilind; ya bi navк Xaзa Gкorgewskо bi dest xist.

Di serк rыs ы tirkan de, ku di 1828-29an de rыdabы, ji Mкrdоn, Sкrt ы desta Bisкriyк, bкqedar kurdкn кzоdо ji ser axa xwe reviyan Ermenistanк; xwe avкtin quntarкn зiyayкn Elegezк ы li wir gundкn delal ku mirov karibin lк bijоn ava kirin. Di salкn ku Serк Cоhanк к 1. didomand de, hejmarek girоng ji kurdкn koзeber, ber bi nav axa Rыsyayк de зыn, li wan dera bi cih bыn ы xwe kirin hemwelatiyк rыsan. Ji ber polоtоkayкn asоmilasyon ы zilmkar к dewleta tirk, sedemкn mafdar ji bo kurdкn ku koзberо Rыsyayк bыbыn hene. A yekem; berjewendiyкn kurd ы rыsan yкn jeopolоtоk ы jeostratejоk wek hev bыn, a duyem; ev dihat wateya hevkariya du hкzan li hember dijminekо hevbes ы a sкyem jо, dihat wateya nкzоkbыna dоrokо ы derыnо(psоkolojоk) a du gelan. Kurdan bi piranо Ermenistan зкtir dоtin ы li vо welatо bi cih bыn. Sedema vк yekк, nкzоkbыna welatк kurdan bы. Lewra eger rojekк rewseke tengezar ы bкmecalо derketa holк, kurdan hisabк xwe li ser vegera welкt kiribыn.

Besek ji kurdкn koзber jо, li Gurcistanк cоwar bыn. Heta kurdan sоnorк fermо yк tirkan derbas kirin ы xwe gihandin tuxыbк rыsan, bкqedar ji wan, ji aliyк leskerкn tirk ve hatin qetilkirin. Bi dehezaran kurdкn koзber, di nav de zarok, extiyar, jin, mкr, ciwan, nexwes ы qоzкn nыgihayо, bi sыrкn zilmк yкn leskerк tirkan canк xwe dan. Bi qasо wan jо, bi rкyan de, ji ber birзоbыn ы sermayк jiyana xwe winda kirin.

Bi derketina Serк Cоhanк к Yekem re osmaniyan, bi kevnesopiya qetlоamк, a ku ji dоrokк dewrgirtibыn, pкsо gelк ermenо ы pistre jо gelк kurd bi xeternaka tevkujiyк re rы bi rы histin. Bi Soresa Cotmehк a 1917an re, erdк rыsan guhertina desthilatdariyк jiyan kir ы Bolsewоkan rкvebirо girtin dest xwe. Hukыmeta rыs a nы ji gelek eniya leskerкn xwe sыn de kisandin. Yekоneyкn Artкsa tirk yкn di bin serdariya Kazim Karabekir de, ev leskerkisandina rыsan wekо firset bi kar anоn ы li Qers ы derdorкn wк, bi tevgerek leskerо tevkujiya ermenо ы kurdan dan destpкkirin.

Kesкn ji ber sыrк Roma Res(ji ber ku zext, zilm ы qetlоamкn desthilatdarкn tirkan xedar ы bкpоvan bыn, kurdan navк Roma Res li wan kiribыn) filitоn, li derdora Ermenistan ы Gurcistanк cоwar bыn. Ji ber vк sedemк, salкn 1914-1918an, ku Serк Cоhanк к Yekem tк de hate jiyankirin, wekо salкn tevkujiya kurdкn кzdо, di mejiyan de cihк xwe girt.

Bi serkeftina Soresa Cotmehк ы avabыna hukыmeta Sovyetк li Qafqasya re, di rewsa kurdкn koзber yкn herкmк de hinek guhertin derketin holк. Kurdan derfetкn зareserkirina pirsgirкkкn xwe yкn civakо, aborо, зandо ы siyasо bi dest xistin.

Lalis Hejmar 18 Tebax 2002