Родовое общество «СИПКИ»

Share

Tweet

Share

Share

Email

Comments

(Besa кlкye Kurdкn Кzdо)

Кla Sоpa, кleke Kurda, ya mezin, kevnar ы navdare. Delоlкn dоrokо didine kivsк, ku hк sedsala 18–an da ev кla li Serhedк, nav Xanedana Ккrкvanк da bыye, kоjan jо ketya bin hukumк dewleta Оranк. Кle bi hкz, xurt ы bi nav-deng bыye, roleke berbiзev e’mrк wк heremк, ya leskerо ы civakо da lоstоye. Hukumdarкn dewletк meznк wк кlк ra hesav rыnistine. Sedetya wк yekк, ew qirarnivоse, pк kоjanк xanк Кrкvanк: Muhemed–Xan Qecer, di sala 1785–an mezinк wк кlк MОRZA AXAYК Sоpkо, bi nav ы ritimк axatyк yк bilind rewa kirye. ( H.D. Papazyan: Rewakirina Mоrza axayк Sоpkо ы Ahmed axayк Zоlanо bi ritbк axatyк bi biryara Xanк Кrкvanк Mehmehd Xan Qecer va.; Sedala 18; berevoka gotarкn Оnstоtыta Rohilatzanyк ya Akadкmya Ermenistanк; Cild 8; Welat ы gelкn Rojhilata Navоn ы Nкzоk, Kurdzanо; 1985, ru 272).

Qirarnivоsк da derheqa amintоya wо axayк kurd hindava dewleta Sahк Оranк da, zоrekо ы jкhatina wо tк nivоsar, ew tк navkirin зawa evdekо bilind derece, hurmet mezin, qedir bilind ы li ser evdn temamya кla sоpka hukumdarya wо ferz dike.

Gelo, wк demк кl bi temamо li ser bawarya кzdоtayк bыye, yan кdо musulmanо hilda bune? Qirearnivоsк da derheqa bawarya (ola) кlк da tu gilо tune.

„Dema Jыstоn Parkоnstоn sala 1837–an ji Ыrmiyк diзe Erzirыmк ew li basыrк зоyayк Agirоyк (Araratк ) ы li temamya der ы dora зemк Feratк rastо esоra Кzdоyкn Sоpikо tк.“ (John S. Guкst, Yкzidilerin Terihi, Avкsta, Оstanbul 2001.)

Sala 1845, Xaзatыr Abovyan ji bo gotarкn xwe yк dоrokо, KURD ы КZDО binivоse, du heftya li nava qebоlкn kurda digere, кla Sоpka jо dibe mкvan. Ji nivоsara wо tк eyankirin, ku кdо malmezima Sоpka ы payк кlкyо pirк welgerya bыne li ser ayоna ola оslamк. Ronakbirк Ermenо bi hizkirin ы dostanоke helal derheqa mкrxwesо, helalо, comerdо ы mкvanhizya meznкn wк кlк: Evdal axa, Silкmn axк lawк wо ы lawкn Silкman axк: Оbrahоm ы Semdоn axa da dinivоse. Ewо gotara xwe da derheqa gelek bыyarкn mкrxwesya Silкman axк da dоrokк ra hоstine. Ew dinivоse: „ Bi nav ы nоsanк wa ы kirinк efat va ew gilо–gotin berbiзevin, yк derheqa mоr ы кlbasyк qebоla Sоpka: Evdal axк da nin, kоjan min ji devк dоtya bihоstye. Lк nav ы dengк kurк Evdкl: Silкman axa diha bilind bы. Tenк bi hildana navк wо sоyarк mкrxwes Wan, Tewrкz, Bazоd, Кrкvan ы Erzirыm lerizоne. Sevekк, ewо ordоya tika ye 15 hezarк pк 200 kurdкn li bin qolк xwe da, tam hincirandоye. Ji nivоsara Abovyan tк xanк ku li nav sоyarк Axк da Кzdо hebыne.

Dema Abovyan diзe nav Sоpka, meznк wan Оbrahоm axa bыye. Ew gelekо qedirк Abovyan digire. „ Кdо pкsda zanibы, wekо ezк li wana biqesidim. Hema зawa ez li ber derк wо kivs bыm, kurdekо qutо qalin, qewat pкsya min da hat, bawarkо li ser desta ez ji hespк peya kirim… Min li wura komeke giran dоt. Gisk rabыn pоya ы pкsya min da hatin. Оbrahоm axa jо ji wan sыnda nema. Yekо solк min кxist, dudu jо ketin bin milк min, min nizan bы зawa bikira. Giska hal ы kкfк min dipirsоn, hatina min ya xкrк hesav dikirin, usa bi dil, ku зetin min ev yek cоkо mayоn texmоn kiribe. “/ Abovyan,efrandin, cild 8 , rы 252-257./
“Зaxк ez cara ewlin bal meznк qebоla Sоpka: Оbrahоm axa bыm mкvan, raste, ew jо ketibы halк tunebыnк ы zкdeyо milkк wо tam ji ser hatibы birоn, ewо dixwest hespк xwe yк herо bijare, pкskкsо min ke…” / KURD rы 75 /

Nivоskarк Kurdо naskirо Ahmed Aras pirtыka xwe ya lкkolоnк EVDALК ZEYNIKК da bоranоna Mehmedк Qencоyо 76 salо (sala 1992 ew bоranоn nivоsоye) tоne, derheqa kilama dengbкje bi navк XOZANК. Bоranоnк da wa tк gotin: „Di kilama Xozanк da navк Qeymezк Кzdо tк gotin. Qeymezк Кzdо jо кzdоyкn Оntapк bыye ы mirovekо jкhatоyо mкrxwes bыye.”

“Оntap wк зaxк Кzdоxane bыye. Pкsyк wan Sоpkо jо кzdоne. Gundк Оntapк Dкrik, Xanik, Esmer, Mella Semdоn, Tetika, Bedborya ы зend hebкn din gundкn Кzdоya bыne.“

Anegorо TEZAKОRК, ya nivоskarк Osmanо Ahmet Cevdet Pasa, serк Xozanк di sala 1865-an bыye. Tк da nivоsare: “Piranya sоyarкn Kurdan, axa ы begкn esоrкn Kurda bыn ы gisk merivкn bijare bыn.” /Ahmet Aras; EVDALК ZEYNIKК; DENG;1996;rы 201/. Usane Qeymezк Кzdо jо ji maleke bi nav-deng bыye ы wк demк li nav кla Sоpka da Кzdо jо xurt ы bi hкz bыne.

Anegorо bоranоna, nоveka sedsala 19-an navbera Sоpkоyкn Musulman ы Кzdо da nakokyкn mezin tine bыne, bi edlayо nav hev da bi hev ra jоtine. Lк dоsa jо hinek bavkкn wan, wek Mixayоla ы hineke din, hela nоveka sedsala 19–an, tкn digоhоjine Кzdоyкn navзa Axbaranк-Elegezк dikevne gundк Camыsvana mezim ы Pampa Kurda.

Bi salixdayоna nivоskar Wezоrк Eso Кzdоyкn wк кlк li navзa Elesgirк (Alaskкrt) mane ы navenda wan gundк Eyntavк bыye (Оntab). Pistо serк Rыs–Tirkan, yк salкn 1877-1878–an, gava dewleta Rыsyayк wо serо da li ser dikeve ы qeza Qersк dike bin hukumdarya xwe, hidыdк wк dewletк nкzоkо warк Кzdоyкn vк кlк jо dibe. Navbera Musulman ы Кzdоyк Sоpkо jо hev dikeve. Mala Axк jо li Кzdоya tк xezevк. Dewleta Osmanyк dewsa ji zordestо ы neheqyк Кzdоyan biparкze zulm ы zora xwe ya li ser wan hк hisk dike. Кzdо macbыr dimоnin rк xilazbыnк xwe ra bigerin. Giregir ы navdarкn Кzdоya dizоva li hev dicivin, зend zilamкn xweye sereza ы jкhatо disоnine bajarк Tilbоsк, ku destыrк hukumata ji Rыsyayк bistоnin ы кla xwe derbazо alyк Rыs kin.

Nivоskarк Kurd Baxзoyк Оsko, kitкba xwe ya bi navк KURDКN KAVKAZIYAYК da (bi zimanк gurckо li bajarк Tilbоsк hatye wesandin) van nava dinivоse: Nihoyк Miho, Emer axa, Ayibк Eґmo, Okizк Mamo ы Xalitк Elo. Pirofкsor Hecоyк Cindо jо di romana xwe HEWARО da navк sisya dide: Elyк kurк Emerк Polat (Elо axa), Nihoyк Miho ы Bedoyк Mamo. (HEWARО, rы. 93; Roja nы; 1999 s.)

Ji herda nivоskara kк raste, ы kк зыne bajarк Tilbоsк ji bo destыrк bistоnin ewqas jо mihыm nоne. Kк jо hebin зыne ы destыr standine. Herd nivоskar jо ewledк wк кlк bыn, koзberо ya sala 1918–an bi зevк xwe dоtibыn ы rind haj dоroka pкsyк xwe hebыn.

Qasidк Sоpka rastо cоgirк qiralк Rыsyayк yк Tilbоsк Voronsov–Doskov tкn. Hukumdarк Rыs wan rind qebыl dike ы 16 gundк navзa Dоgorк ya qeza Qersк, ku wк demк vala bыne dide wan, wekо кla xwe bоnin ы li wur cоkin. Evan vedigerin ы bi teherekо кlк derbazо alyк Rыsa dikin. Di wк demк da Sоpkкn кzdо ы musulman ji hev diqetin. Gerekк bi rastо bк gotin, hizreta qewm ы kuraptyк, bоranоna kokк tim jо dilк herd alya da heta niha jо maye.

Sоpka li navзa Qersк xwe ra van gundan ava dikin: Emenзayоr, Sыsiz, Dоgor, Sоrinku, Bacelо, Quzulqule, Кngiku, Dыzgкзо, Hesencano, Tasnоka Зuxresan, Sозan, Qereqela Baro, Qozilce, Kosesoxоtlо, Кyla Sinco, Satirxlо.

Navк кlк кla Sоpka bыye lк vira usa jо Hesinо,Rojkanо ы hinek qebоlкn din ji tev wan mane. Wо зaxо da, bi salixyк Hecоyк Cindо, hukumdarк Rыs yк qezayк desthilatdarya malmezina кzdоyкn Sоpkо mala Elyк Emerк Polat li ser wк кlк nas dikin. Wк demк da jо dest bi axatya wк malк dibe ы diksоne heta зкbыna qeydк Sovyкtк li Ermenоstanк da.

Cenga cihanк ya yekemоn (1914–1918) jоyana vк кlк jо li hev xist. Komkujyкn Ermenyan ji alyк dewleta Tirka va gelк Kurd jо kirin li nav gкjgerоngк. Hinek komкn Kurdкn musulman jо, dijо evdкn ne musulman li bin defa dewleta Tirke qetil-talanзо da reqisоn. Nakokо ы bыyarкn nerind di navbera kurdкn Кzdо ы Musulman da jо зк bыn.

“Sala 1918-an зekdarкn Ermenо dora gundekо Kurdкn musulman, gundк Sorxulоyк girtin, hemы rыnistvanкn wк kirin gomк ы agir bi wan xistin, hemы sewitandin. Pir mixabin, ku hin Kurdкn кzdо bi serokatya Elо axayк Emer axк besdarо vк zulma giran bыn mоna pistgirкn Ermenya. Lк kurdкn Sorxulyк jо, weke tк gotin, ne am ы tam bыn…” (Wezоrк Eso,Nыdem N 31; 1999; rы 12.)

Neyartоya navbera kurdкn herd bawarya da, bi hкl dayоna nexazкn Kurdan, зiqas diзы gur dibы. Ji pey sorisa Oktyabirк ra li Rыsyayк, leskerкn Rыs jо ji heremк kisyan зыn. Leskerкn Tirk ы alayкn Hemоdоyк ketine wк heremк. Govek li Кzdоyan teng kirin. Dоsa sыrк qirк dardayо li ser serк Кzdоyan bы. Xelq mecbыr bы cо–wer, milk ы malк xwe bihкlin ы ji wura jо birevin. Hecоyк Cindо pomana xwe HEWAR da wan dоdemкn revк yк zulm nоsan dide. Xelq tкn talankirin, kustin, зemк Erez da jin, zarцk,kal ы pоr dixeniqin. Erez bi xыna Кzdоyan dikse. Heзк ji qirк xilaz dibin ы ji зкm derbaz dibin diзin cem qewmкn xwe,gundкn berpala зiyayк Elegezк, hinek jо li bajarк Tilbоsк. Dikevin devк xelayк ы nexwesya.

“Hema wк salк jо, gava leskerкn Kara Bekir pasayк Tirk кrоs anо li ser Ermenistanк, зekdarкn Kurdкn musulman jо bi serokatya Teyo begк bi tirkan ra hatin. Ew li navзa Axbaranк, li gundк Camыsvana mezin, (pist ra Eegez), Elо axa ы neferк wо weke tolhildanк kustin ы bi ser da jо 150 mкrкn Kurdкn кzdо li ber pira gund serjк kirin ы lasк wan avоtin зкm. Leskerкn tirkan li navзa Axbaranк bi sedan mкrкn Kurdкn кzdо weke dоl girtin ы birin alyк Erzirыmк. Ji wan her bi tenк du kes bi revк xilas bыn, vegeryan, yкn din jо bкxeber ы bкguman wunda bыn.” (Dоsa li wur)

Eger зekdarкn Changоr axк nоbыna, zы hewara Кzdоyкn wan gundan nehatana ы berо dijmin nedana ji wur dernexistana, wк xelqкn wк heremк dest pоya biзыya.

Sala 1920-о Ermenistanк ji pey demezirandina qeydк sovкtyк ra mihacirкn Sоpkо li basыrк зоyayк Elegezк, navзa Telоnк, Кзmоazоnк, Serderebк xwe ra hinek gundкn vala ava kirin. Berк ew gundкn Kurdкn musulman bыn.Wan salan tevlihev ew revya bыn alyк tirka, Qersк, ketibыn gundкn Кzdоyan, Кzdо jо dikevne gundкn wan ы van gundan li nenya Teґlоnк (Ermenistanк): Sозanlы, Heko, Beroj, Gelto, Qibix tepe, Zurbe, Kelesbeg, Sorоk, Tilik, li nehya Кзmоazоnк: Kыrekend. Eva ew gundin, ku heta niha jо mane. Gelek gund ы qijle jо heta salк pкncоyо hebыn, pasк зawa warк bк pкrispкktоv, hatine cоderxistin ы belayо li ser gundкn din kirin. Ji Sоpkyкn mihacir hinek jо gundкn Кzdоya yк navзa Axbaranк: Camыsvana mezin (Elegez), Pampa Kurdan ы Korbilaxк da li cem qewm ы pismamкn xwe cо bыn.

Gelek ewleden vк кlк, ( ji qebоl ы berekкn basqe) dewra sovyкtк da navк xwe li nav dоroka gelк kurd da nivоsоn ы karne mezin kirin di alyк pкsxistna ziman, зand ы zanyarya gelк Kurd da. Ji vк кlк bыn ronakbir, pirofкsor Hecоyк Cindо, zimanzan ы kurdzanк mezin, pirofкsor Qanatк Kurdo, kurdzan, nivоskar Emоnк Evdal, nivоskar Casiк Celоl, berpirsyarк rojnema RОYA TEZE, yк ewlin Cerdoyк Gкnco, sayоr Fкrоkк Ыsiv, nivоskar Baxзo ы Ezоzк Оsko, akadкmоkк akadкmya Ermenistanк, kurdzanк bi nav ы deng, pirofкsor Sekroyк Xwedo Mihoyо, pirofкsor, kurdzanкn eyan Ordоxan ы Celоlк Celоl, pirofкsorк doxtoryк Gorgоyк Xwedo, nivоskar Wezоrк Eso, Egоtк Xwedo, nivоskar Rizalо ы Tosinк Resоd ы gelekкn din.