Pкwendiyкn dоrokо yкn ermeniyan ы kurdan gelekо kevin in. Ev herdu miletкn kevin ji mкj ve cоnarкn hevыdu bыn ы bas zimanк hev dizanibыn ы xesyetк hev da pir sareza bыn. Gelek lкkolоner, nivоskar ы hunermendкn ermeniyan wek Xaзatыr Aboviyan, Yкgоazarov, Komоtas, J. Orbкlо ы hwd. dostкn gelк kurd bыn ы ew di berhemкn wan hкjayan da xuya dibe. Di dawiya sedsala XIX ы destpкka sedsala XX lekeyeke res kete ser pкwendyкn wan du miletan. Osmaniyan qirkirina ermeniyan di emperatorya xwe da ji xwe ra kirin armanc ы ev kar bi destк esоretкn kurdan dixwastin bi cо bоnin.
Karmendк leskerо yк rыsan Kartsкv dinivоse ko serwerк зend grыpкn ermeniyan dest bi talan kirina gundкn kurdan kirin ы ev bы sebebк destpкka alozо ы dijminatyк navdera kurd ы ermeniyan. Kartsкv qala serwerekо wisa dike bi navк Kыkыnyants li devera Qersк[4] (r. 31). Di vк navberк da ermeniyкn cotkar ы merivкn sade jо bыn armanca vк nakokyк. Tirkan jо ev оmkan ji destк xwe berneda ы agirк dijminatyк zкdetir gur kirin. Ewan bi dizоkava digote serekesоrкn kurdan ko berо ermenya bidin ы dixwastin ko bi destк wan ermenya biqelоnin. Hingк tirkan alayкn hemоdiyк berо nav ermenya dan ы begкn kurd yк ko ji bo berjewendyкn xwe bыn hacetк destк tirkan rola xwe leyоst. Lк belк, divк bкte gotin ko di nav axa ы begкn kurdan da gelek hebыn ko ermenо diparastin ы bas fem dikirin ko ev leyоstika qirкj ji ko dihat. Sahidк wan bыyeran gelek nivоskarкn rыs ы bi xwe ermenо jо hene[5] (r. 122).
Divк gava dоroknas li ser babetekо dixebite bi зavekо objektоv her tistо binкre ы heger lazimbe jо kкmasyкn miletк xwe jо bide xuya kirin, wek tк gotin “gunehк xwe bide rыyк xwe”. Tistekо vesartо nоne ko li Kurdistanк da nakokiyкn di navbera olкn cuda hebыn ы gelek car kurd kкmtolerant (kкmsebir) bыn li himberо terefdarкn dоnк cuda yк wek: кzdо, xaзparest ы hwd. Gelek car navbera wan da kustin ы talankirinк jо rыdaye. Ev bы sebeb ko nivоskarк ermeniyan yк nijadparest Rafо di berhemкn xwe da bi awayekо xirab qala kurdan dike, herweha ev bы sedemк wк ko heta niha jо xaзparestкn Kurdistanк behsa kustina merivкn xwe dikin, ы bi dawо ew bы sedemк wк ko кzdо – parкzvanк ziman, kultur ы folklora kurdо ya resen xwe dыrо peyva kurd digirin. Di mejо ы hestкn кzdiyan de peyva “kurd” ы “misilman” her yeke ы ev birоnкn dilк wan heta vк gave jо kew lк nehatine ы dijanin.
Di dirкjaya dоroka xwe de kurd bibыn aletк destк ereban, farisan, tirkan ы hwd. Belк ev prosesкn dоrokо ne ы meriv dikare gelekо derheqa sedemкn wan de binivоse ы lкkolоn bike, lк mixabin fakt ev in. Ev faktкn min qalк kir heta niha jо serкsandinк kurdan ra зк dikin.
Di sala 1914–1918 li dewleta Osmanyan de dоsa carekо qetliyam rabы, vк care jо ber mekоna serо yк tirkan kurd ы ermenо berketin. Ji tirsa misilmanan (tirk ы kurd) kurdкn кzdо pistgirо li ermenya kirin ы tevо wan revоn ber bi Yкrоvanк ы Gurcistanк bi hоviyк ko Rыsya perк xwe bide ser wan ы xilas bike. Lк hоngк Rыsya qeyserо halketibы ы leskerк xwe ji Qavkasyayк pasda vekisandibы.
Кzdо di gel emeniyan derbasо aliyк Yкrоvanк bыn ы bi serwerya Andranоk Ozanyan ы Cangоr axayк кzdо du deverкn Ermenistanк (Abaran ы Serderabad) ji destк roma res deranоn ы кzdо li wan deveran cо ы war bыn[6] (r. 125).
Dema Sovyet hate damezirandin gelek derfet ji bo miletкn biзыk wek kurd li Sovyetк зкbы. Divк bкte gotin ko li Sovyetк da dibistan, sano, komкn folklorо yкn kurdо hatin damezirandin. Bi serkarya dostкn kurdan J. Orbкlо ы merivкn wek wо kurdnasо gelek pкsket, gelek zanyar ы kurdnas ji kurda derket in. Kurd bк minet nоnin ы hertim jо behsa alоkarya ko rыsan, gurcan ы ermenyan ji wan ra kirо di wextк Sovyetк de dikin. Lк pistо hilwesandina Sovyete rews hate guhastin ы dema Ermenistan ы Gurcistan bыn dewletкn serbixwe ы nijadperestо gur bibы kurd bыn mкvanкn zкde di wan dewletan de. Pistо wк ko germaya agirк serxwebыnк ko mejyк hinek ermenyan ы gurcan ketibы vкsiya, qonaxeke nы destpкkir. Ev qonaxa “demokratiyк” ye ы niha karкn berк bi zanistо ы propagandayк tк kirin. Navendкn зanda kurdо li Yкrоvanк herweha li Gurcistanк jо hatin hilwesandin, para bкtir ya kurdnas ы zanyarкn esilkurd derketin Rыsya ы dewletкn Ewropa.
Оro jо hinek zanyarкn ermeniyan siyaseta dubendiyк di nav kurdan de derbas dikin ы askere behsa vк dikin. Li sala par li Ermenistanк “elfabeya zimanк кzdоkо” ji bo zarokкn кzdо hate зap kirin. Li dibistanan da propaganda dоnк xrоstiyaniyк di nav zarokкn кzdyan da dikin[7].
Ы di dawiyк de pirsa ko bы sebebк vк gotara min ezк behsк bikim.
21-к kanыna yekк sala 2006-к li Yкrоvanк di rкdaksiyona rojnameya ermenо bi zimanк rыsо “Golos Armкnоо” (Dengк Ermenistanк) konferansek hatibы sazkirin.
Encamкn wк dоsa carekо pistrast dikin ko hinek zanyarкn ermeniyan dewsa ko destк dostaniyк dirкjо kurdan bikin tistкn ko kкrо her du miletan nayк dikin. Bes nоne ko tкlкvоziyonкn ermeniyan bi sev ы roj stran ы reqasкn kurdо distirкn ы direqisin ы wek yкn ermeniyan bi nav dikin, ew кdо dutоretо ы dubendiyк dikin nav milet da. Stranкn kurdо wek “Lorke, lorke, xanimк lorke” wergerandine bi ermenо ы dawyк da dоsa bi kurdо dibкjin “lorke, lorke” ы nizanin ka ev peyva kurdо ya kevnare tк зi wateyк. Herweha dibкjin ko reqasa kurdкn Serhedк ko dibкjnк “koзerо” anko reqasa gelк koзer wek reqaseke ermenо nоsanо dinyayк dikin. Gava ji zanyarкn wan dipirsо ka зima hыn dibкjne vк reqasк “koзerо” ew nikarin bersiveke rast bidin merivan. Herkes li Ermenistanк dizane ko ermeniyкn Sasыnк, Mыsк, Wanк ы Qersк yкn ko di nav kurdan da diman, hemыyan bi kurdоke zelal dizanibы. Dema fermana ermeniyan 1915–1918 ew revоn li Ermenistanк ы pasк di wexte Sovкtк komкn folklorо damezirandin ы di gel kurdan ermeniyкn Sasыnк reqasк kurdо direqisоn. Berо 30-35 salо niskкva ermeniyan stranк kurdо wergerandin bi ermenо ы bi wо awayо bыn dizкn folklorк jо. Di salen 1940 ы pкda etnografкn ermeniyan mal bi mal di nav gundк kurdкn кzdо de digeriyan ы зek, berik, xalозe ы hwd. berhev dikirin ы niha ew nimыneyкn kultura medenо ya kurdо (xalозe ы berik, xemil ы xisil, зek ы zireh) bi navк kultura ermeniyan tк bi nav dikin.
Wexta kurd konferansan ы semоnaran saz dikin merivкn ko di lкkolоnк xwe da tistкn nerast dinivоsin ы dоrokк kajо-vajо ы sexte dikin vedixыnin ы didin ser serк xwe. Gelo neheqiya kк ye? Dоsa jо neheqiya me ye!
Heke em ciwamкrкn wek Virtanкs Papazyan, Raзоa Koзer, Avкtоk Оsaakyan, Dкrкnоk Dкmоrзyan, Xaзоk Dastкnts ы hwd. ko zanyarкn dirust ы dostк kurdan bыn bоnin bоra xwe ы hinek zanyarкn ermeniyan yк niha bidin ber hev gotinкn mezina tк bоra min “Dewsa sкra mane kundк dкra”. Berо зend salan hinek zanyarкn ermeniyan yк niha gelek tistкn bкkкr nivоsоbыn ы pakо kesekо bersiveke hкja neda wan ы gotarek derheqa wan da belav nekir, qey ew jо bы sebeb ko оro ev kes karк xwe yк dijоkurdоtiyк didomоnin.
Ы ev pirs tenк li Ermenistanк ы Gurcistanк nоne, rews li Azerbeycanк, Qazaxistanк ы dewletкn din yкn Sovyeta berк ko jо kurd bi awayeke kompakt dijоn xirabtire.
Problкma mezin ev e ko serwerк kurdan van tisan pist guhк xwe ve diavкjin. Gava zaniyar ы kurdnasкn kurd ы dostк kurdan ji Sovyкta berк diзin Kurdistanк ы wan pirsa li ber karmendкn dewleta federal datоnin tenк bi sozкn vala pasda vedigerin. Lazim e saziyek bк damezirandin wek Оnstоtыtekо yan komeke zanyaran yк ko dijberо propaganda antоkurdо (dijоkurdоtiyк) bixebite ы axivtina neyaran bi karкn xwe yкn zanistо red bike. Pкwоst e зanda kurdо gorayо taqetк vejоnin ы hоngк kesek nikare bкje ev strana ermenо ye, ev reqasa ecemо ye ы hwd.
Di arsоvкn Rыsya qeyserо de gelek belgename ы dokыmentкn giranbiha derheqa dоroka kurdan tкn parastin ы divкt ew hemы bкn lкkolоn kirin ы belav kirin. Gelek nimыneyкn зanda medenо ya kurdо di mыzexanк Rыsya ы Gurcistanк de hene ы lazim e ew hemы tist bк popыlerоze kirin ы belav kirin. Ev niqte ы pirs me gelek car gotine desthilatya Kurdistana basыr ы heta vк gave jо em hоviya wan de mane. Heta ev tist neyк kirin xкrnexwazк miletк me wк lоstika xwe bidomоne…
Niha derheqa konferansa me jorк behsa wк kir. Di vк konfкransк de zanyarкn ermeniyan yк berbiзav besdar dibыn ы hinek nкrоnкn xwe jо diyar kirin ы gotin ko lazim e zanistо ы zanyar xizmeta ewleyiya neteweyо jо bikin. Ez rexneyкn xwe кdо dirкj nakim ы ji bo xwendevanan vо karо dihкlim. Ez tene besekк ji axivtina wan ya derheqa kurdan ko li malpera ermeniyan de bi zimanк rыsо hatibы wesandin werdigerоnim.
21-к kanыna yekк sala 2006-к li Yкrоvanк di rкdaksiyona rojnameya ermenо bi zimanк rыsо “Golos Armкnоо” (Dengк Ermenistanк) konferansek bi navк maseya gilover “Zanistiyкn civakо ы ewleya neteweyо” hatibы sazkirin.
Vоktoriya Arakкlova, kandоdк dоroknasyк, Zanоngeha Yкrоvanк ya Dewletк:
Problкm ev e, ko dewletк heta niha biryar nekiriye ka rola zanistiyк ы derfetк bikaranоna wк li ser praktоkк. Ji bo nimыnк, badо hewa nоne ko rojhilatnasiya bastir di emperatoryan da зкtir dihate teskоlkirin ы pкsketin, ji ber ko wan planкn ekspansiyonоst (dagоrkirina) ji bo Rojhilatк da datanоn. Anko derfetкn bikaranоna zanistiyкn humanоtarо ji mкj e ko diкn hizir kirin. Lк belк, Ermenistan emperatoriya nоne. Em bкyо hizrкn eksponsоonоstiyк ne. Divк armanca dewleta me ev be ko bi зi awayо bijо, enteresкn hevwelatiyк xwe зawa biparкze li welatо de ы herweha li welatо der. Lк, ez bawerim, dewleteke biзыk jо divкt armancкn sereke yк wк hebin. Heke em derheqa rojhilatnasiyк bкjin, ew к em dikarin bi efektо bi kar bоnin bo gihоstina wan meremкn me qalк kir ы ewleyiya neteweyо biparкzin. Lк dоsa jо her tist tыsо problкma tunebыna mekanоzma hevkariya dewletк ы zanistiyк dibe. Berо sк salan me konferansek derheqa talоsan derbaskir, зi jо bы sedemк panоkк ы aloziyк di Azerbeycanк da. Ev kar gihоste wк derecк ko esker ketine deverкn talоsan yк Azerbeycanк. Giringya konferansк tenк di ware zanistо nоn bы, lк herweha giringya wк ya civakо-siyasо bы ya ko nкzоkо enteresкn me yк ewleyiya neteweyо bы jо. Bextк me ra, hinek strыktыrкn dewleta me jо ji me ra razо ы alоkar bibыn. Lк bкyо mekanоzma hevkariyк dewlet-zanistо ew bыyereke xwesere, ы ew stratejiya tewayо ya dewletк nоne. Nimыneyeke din.
Bi saya hкza rojhilatnasк ermeniyan кzdо wek grupeke etnokonfesiyonal ya cuda (xweser) hatiye pejirandin. Pasк ew li ser dereca navneteweyо jо hate qebыl kirin. Ы ev bi quweta tкkoserкn ji bo mafкn kкmneteweyan pкk nehat, lк belк bi saya serк rojhilatnasкn ermenо b cо hat. Ы ev bы faktoreke giring ji bo ewleyiya neteweyо ы em dыrо wк yekк xistin ko em bibыna dewleta bi “faktora kurdо va”.
Bi saya serк lкkolоnкn akademо ya оrannasкn me (ermenо) li Tirkiye faktora etnosiyasо ya nы xuya bы – miletк zaza. Tкrк dike em bкjin, ko ev miletekо оranо ye ы hijmara wan nкzоkо 5 mоlyonо ye, ы ew bi зavк dostaniyк li ermeniyan ы Ermenistanк dinкrin…
Asot Mкlkonyan, doktorк dоroknasiyк, birкvebirк Peymangeha dоrokк ya Ermenistanк:
Pir giringe ko lкkolоnкn derbareyк Ermenistana Rojava bкte aktоv kirin. Dema di salкn 80-к min dest lкkolоna problemкn etnodemografо ya wоlayeta Erzirыmк kir, min ji xwe dipirsо: gelo ev зima lazim e, Ermenistana Rojava me bкveger windakiriye? Pasк min fem kir, roleke зawa giring dikare bilоze bоra dоrokо ya milet. Оro ez bi зavekо din li vк problкme dinкrim.
Gelo em dikarin Ermenistana Rojava wek windakirо ы bкveger bihesibоnin, dema 37 % nisteciyкn Tirkiye hez tirkan nake, lк 42 % nisteciyкn vо welatо xwe li ser tirkan hesab nakin? Оro 90 % Ermenistana Rojava – kurd in. Anku ev erd bi faktо Kurdistan e. Nakokiyeke mezin di navbera tirkan ы kurdan digihоje. Lк em ji bo vк yekк ne amade ne. Pкwоst e Ermenistanк pozоsyona wк di vк pirsк da hebe, da ko bizanibe, bi зi awayо reaksiyona xwe bide. Dibe ko ew roj bк, dema cоnarк me Tirkiya nebe, lк Kurdistan be. Em gerek amade bin ji bo guhartinкn jeopolоtоkо di herкmк da. Ew pirs hemы hewceyкn lкkolоnк ne…
Garnоk Asatriyan, doktorк fоlolojiyк, birкvebirк kafedra оrannasiyк ya Zanоngeha Yкrоvanк ya Dewletк:
Damezirandina dewleta kurdо – li ser erdк Tirkiyк be yan li ser erdк Оraqк be – xetereke mezin e ji bo enteresкn me yкn neteweyо. Niha dixwazin Оraqк parзe bikin ы li ser erdк wк dewleta kurdо ava bikin, ya ko bibe struktureke Rojavayк. Divк em bihesibоnin ko heke digel Tirkiya оroyоn ko кdо bыye dewlet ы berк xwe daye Yekоtiya Ewropayк em dikarin diyalogeke konstrыktоv bikin, di gel massоva kurdо ko bкhevsar e ы nayк оdare kirin bкguman dijо-ermenо ye. Ы derheqa vк yekк tu hоvо tune ne.
[1] Dantsоg, B. Tыrtsоa, Moskva, 1949 Avкryanov P. О. Kыrdо v voyоnax Rosоо s Pкrsокyо о Tыrtsiyкyо v tкзкnоо XIX stolкtоa, Tоflоs, 1900
[2] Maкvskо V. T. Armyano-tatarskaya smыta na Kavkazк, kak odоn оz fazоsov Armyanskogo voprosa, Tоflоs, 1915; Mayкvskо V.T. Vanskо vоlayкt, Voкnno-statоstозкskoк opоsanок, Tоflоs, 1901
[3]Kartsov, Zamкtkо o kurdax, Tоflоs, 1896
[4] Kartsov, Zamкtkо o kurdax, Tоflоs, 1896
[5] Gordlкvskо, Оzbrannок soзоnкnоa III, Moskva, 1962
[6] Ehmedк Sewкs, Bоranоnкd min, Yкrоvan, 1966
[7] Li Gurcistanк jо zarokкn кzdо bin tesоra propaganda xirоstyanan de dоnк xwe diguhкrin.
GURCISTAN, 22/1 2007
You must be logged in to post a comment Login
Leave a Reply
Для отправки комментария вам необходимо авторизоваться.
