Езидское общество во времена глобализма

Дорогие друзья, предлагаем вам очень интересную статью о нас, езидах, которую написал доктор И. Кезилхан из института исследований демократии и мира. Часть статьи переведена на русский язык, другая часть оставлена без изменений. Мы выражаем благодарность Администрации сайта Lalish.de и лично господину Маджиду Хасо за предоставленный материал.

Желания, надежды и перспективы

Вечер 14 августа 2007 года обернулись кошмаром для пяти езидских деревень, где 5 бомб взорвались с разницей в несколько минут. Этот подготовленный и тщательно спланированный акт против Езидов унес жизни 800 человек. Среди них женщины, старики и дети.

Много публикаций были написаны по этому поводу со стороны курдских и зарубежных журналистов. Это самый разрушительный акт террористов в пост-садамовском Ираке.

Времена, когда езидов уничтожали, унижали, грабили и вынуждали становиться беженцами, всплыли в сознании каждого езида как в Курдистане, так и далеко за его пределами. У езидов пробудилась злоба из-за того что их вгоняют в угол и пытаются внести страх в их ряды. Боль и раны столетий в их сердцах, которая практически начала заживать вспыхнула вновь. Плачь, злоба и безысходность царили в езидских поселениях. Тысячи людей искали уцелевших родственников, устраивали стихийные митинги. И надежда жить с равными правами со всеми остальными гражданами в одном государстве была опять похоронена. Дошло и до того, что многие езиды требовали разъяснений со стороны духовных лиц относительно их принадлежности к курдской национальности.

---

Civaka Кzidiyan di dema globalizmк de

Li ser vк bыyerк gelek nivоs ji aliyкn Kurdan ы nivоskarкn cihanк hatin nivоsandin. Ev hкriseke taybetо ы qirkirineke herо mezin pistо hilwesandina rejima Saddam Huseyin bы.

Bi kotek ы zor qirkirinкn kevin, talankirin, ferman ы koзberkirinк debasbыyо dоsa ketin bоra her mirovekо Кzidо li welat ы dervayо welat. Gotinкn kevin ы nexwes ku di mejы kolektоf de cihк xwe girtine siyar bыn ы Кzidiyan xistin nav xwenкn giran ы tirs. Travamayen tijо кs, kul ы keder di dil ы giyane wan de wek agirekо pкket. Jin ы mкr li ser hev digiryan, hers ы xemgоn bыn. Bi hezaran mirov li hev geriyan, civin ы xwepкsdan зкkrin ы kilоyк xwe kirin. Baweriyan wan ji bo jiyaneke wekhev ы heq di wan rojкn tarо de dоsa windabы. Heta pir Кzоdо destpкkirinк ы Kurdbыna xwe lкpirsоn dikin.

1. Dоrokeke nenas

Кzоdо yek ji civak ы olкn herо kevin di cihanк de ye. Koka civaka Кzidiyan heta dema Mitras xwe dirкj dike ы billо hemо astengiyan, qirkirin ы hкrоsan Кzidiyan kкm zкde xwe heta оro li Kurdistanк parastin. Bк guman ji sedema vк parastinк jо, ji civaka cihanк ы guhartinкn civakan, teknikо ы perwerde dыr man. Кzidi wek metodeke li jiyanmayinк izolasyon hilbijartin ы li gundкn xwe bi erf ы edetкn taybetо tenк bi pкwendiyeke mecburо sed ы heda xwe parastin. Ji civaka islamо bi tiriseke mezin dыr man. Iro Кzidо vк hesaba izolasyon bi perwerde ы xwendineke pir kкm di nav civak xwe de didin. Piraniya cihanк Кzidiyan ы diroka wan nasnake. Lк ku Кzidi bi wо awahо xwe neparastina, ev hejmara оro jо, wek pir civak ы cand hatibыn tunekirin. Bi vк methodк Кzidiyan heta оro xwe parastin. Cand ы ola Кzidiyan ne agresоf e ы ne xwedо xwestineke mirovкn dinк bоne ser ola xwe ye. Karekо misyonerо wek ola xiristiyan ы islamо, ku dixwaze herkes were ser dоnк wan li gel Кzidiyan tune. Lк ji sedama оzolasyona bi sedsalan ы parastina xwe her dem dijо dijminan ji derve, Кzidi di strukturen xwe yкn hundurо de pir radоkal ы tengк. Her Кzidiyк ku sertкn civakо ы ola Кzidiyan bi cih neyine, tк avкtin. Bi derketina Кzidiyan di sedsalan dawо de ji Kurdistanк, bыyeren siyasо ы civakо di nav Kurdan ы bi gelemperо bi li ser sedema globalizmк nangokо ы aloziyкn mezin di nav hundirк civaka Кzidiyan de derketine. Hewl didin xwe ku xwe li goriya vк sedsala nы amade bikin. Lк her hкrоseke wiha hov ы barbar komкn kevinperest di nav Кzidiyan de bi hкz ы wan ji nav civakan Kurdan dыr dike.

Li aliyк din jо, piraniya Kurdan heta beriya 30 an jо 40 salо li ser hebыna Кzidiyan ne agahdar bыn. Pir tistкn ne rast ы pкsderaze li ser Кzidiyan heta оro tкn gotin ы nivоsandin. Bi karкn hinek lкkolоnvanкn Ewropо civaka Кzidiyan cihк xwe di literatura ethnoloji ы civaknasо sitand ы hinek agahiyкn rast ы sas li ser wan hatin belavkirin. Heta оro ola Кzidyan ji aliyк cihana islami nayк pejirandin ы ji dirokк ve heta оro bыye sedama hкrоsan ы qirkirinan li ser navк ola islamiyк. Bк guman berjewendiyкn siyasо herdem risteke mezin di wan hкrоsan de leyistine. Lк ji aliyкn Кzidiyan ev hкrоs wek hкrоsкn islamiyк tкn sirove kirin. Pir caran jо, birayкn Кzidiyan, misilmanкn Kurd pкsengiya kustina Кzidiyan kirine, qirkirina Кzоdiyan „helal“ kirine. Ev bыyer heta оro di mejыyкn kolektоf yкn Кzidiyan de rыnistiye ы bavкkкn nы jо vк bas dizanin.

Iro Кzоdо wek hemо civaka Kurd li hemы percкn cihanк belavbыne ы serekо hebыn ы tunebunк a cand, ol ы civakо dikin. Li herema Bakыrк Kurdistanк bi destpкka avakirina komara Tirkiyк, Кzоdо bi qirkirineke vesartо ы eskere hatin tunekirin. Mixabin destк pir кsоrкn Kurdan ы rкxistinan wan jо tкde hebы. Iro li Bakыrк Kurdistanк hejmara Кzidiyan di bin 400 mirovan de ye. Li goriya ilmк civakо gengaze tune ku Кzоdо li Tirkiyк dоsa bibin xwedо hejmareke mezin, ku dоsa bibin civakek. Li Suriye ы dewletкn Sovjeta kevin hejamara Кzоdiyan vк di navbera 30 heta 40 salо bigihije hejmareke pir bicыk.

Lewra jо, hejmara mezin ya Кzidiyan li Basыrк Kurdistanк ji bo hebыna wan pir pкwist e. Tenк Кzоdi li Basыrк Kurdistan dikarin bi hejmareke 500.000 heta 600.000 hezar mirov dirok, cand, ol ы civaka xwe ji bo paserojк biparezin ы pкsve bibin. Hкrоsa dijо Кzidiyan ne tenк meseleke teror, kriminal ы dijо siyaseta Kurdan e. Her hкrisek dijо Кzidiyan, dijо tunebыna civak Kurdan ha heri kevin, ya ne islami ya Кzidiyan e.

2. Berpirsyariya Kurdan

Li ser dirusmкn ku “em tev Kurd ы bira ne” ne hewceye were rawestandin. Ev dirыsme rastiya xwe оro di careserkirina pirsgirкken hundurо de eskere dike. Yek ji sertкn demokrasiya rast xwedоderketin li mirovк herо bк maf ы komкn herо kкm e. Hikumeta Kurd зiqas li hemо hemwelatiyкn xwe ы komкn wan wekhev xwedо derdikeve, divк herdem were goftыgo kirin. Cawa berpirsкn Kurdan li Baxdayк ji bo mafк Kurdan bi gelemperо hewl didin, kom ы civakкn Kurdan, wek Кzidiyan, vк ji bo mafк xwe li herema Kurdistan hewl bidin xwe. Ev jо, prozeseke pir normal ы ji bo pкsvercыna demokrasiyк di nav gel de giring e. Lewra jо, hewceye ku civakкn kкm wek Кzidiyan di zagnonкn bingehо de misagoriya wan were nivоsandin ы eskere kirin. Dema soresкn 60’ an de de cihanк de rкxistinкn kommunist jо, bi dirыsmкn „em tev bira ы wek hev in” mafк pir mirovan ы civakan tunekirin. Heta оro mirov dikare bкje ku ev jо, jenozideke sipо bы. Diroka Sovjeta kevin yek ji minakкn mezin e.

2.1 Bыyeren dоrokо perceyek jiyan оro ы sibк ne

Ku Kurd bixwazin di nava civaka xwe de asitо ы demokrasiyк damezrinоn, divкn rыpelкn diroka xwe оnkar nekin. Ji ber ku dоrok, mejuyк kolektоf, xizоna ы cerbadina rojкn оro ы paseroje ye. Bк xwedо derketina diroka sexsо ы kolektоf, nasnameyeke tendurusti ji bo sexsо ы civakк ne gengaze ye. Lewra jо, civakкn mezin ы biзыk, komek an jо, yek mirov, ku ji aliyкn rкxistinen Kurdan ve bкmafо, kustin an jо qirkirin dоtbin, divкn bк tabы werin eskere kirin. Ku Kurd dixwazin “mala Kurdan” li ser bingehekо rast ы hez avabikin, divк pкsо hemы kкm ы sasiyкn borо di ber cavan de derbas bikin. Ev jо, ne karekо wiha hesan e. Pir tist we derkevin holк ы belkы moralкn pir mirovan ji bo demeke xirab bibin ы alozо derkevin. Ji bo karekо wiha jо, siyaseteke lehengо ы zanebыn hewce ye.

Kustina Eleviyкn Kurd, Feyli, Кzidiyan ы hwd., kustina esоran di nav hev de ы ji aliyкn rкxistinen Kurdan, kustina siyasetmedar ы pкsmergкn Kurdan ji aliyк rexistinкn Kurdan nayкn vesartin. Ku berpirsкn Kurdan li ser wan babetan ranewestin, baweriya gelк Kurd ji bona siyaseteke mafк Kurd namоne. Be dengbыn pirs tucar careser nebыye. Pasоfbыna civakeke ы bк bawerо dibe sedemк mirina wan civakan. Axaftin, goftыgo kirin, alozо caran hem ji bo psikoloja sexsо ы civakо tenderustiyek e. Bi taybetо divкn Kurd kкmayen dagirkerкn Kurdistanк dijо Kurdan dubare nekin.

Komisyoneke ji bo rastо ы efukirinк ji aliye hemо civakan ы ola, rewsenbоr ы sexsкn serbixwe di bin semziya wezerateke Kurdistanк dikarin karekо wiha ji bo 5 heta 10 salan destpкbikin. Armanca vк komisyonк a) eskerkirina hemы qirkirinan li Kurdistan ы agahdarkirina gelк Kurd e, b) axaftin ы lкborоna bi her mirovкn qurban ы malbatкn wan, c) pкwendiyкn nы yкn civakakкn Kurdan ы olкn wan, d) derxistina agahiyan, enformasyon, dokumentasyon ы konferensкn civaki ы zanistо.

Karekо wiha giring li Basыre Afrikayк pistо hilwesandina rejima nijadperestan hat mesandin ы pir aloziyкn hundurо rawestandin.

3. Кzоdо dixwazin bi kuderк ve herin?

Bк guman ne hewceye li ser tradejiya Кzidiyan zкde were rawestandin. Diroka Кzidiyan herdem tijо qirkirin, talankirin ы kustine ye. Lк Кzidi jо, divкn xwe ji izolasyona sed salan azad bikin ы wek her civakekк berpirsyariya xwe ji bo Кzidiyan bi cih bоnin. Parastina зand, ol ы nоrxкn taybetо yкn Кzidiyan mafк wan e ы divк ji aliyк hikumeta Iraqк ы Kurdistanк pistgirtiya fermо bistоnin.

Herwiha ji nav civakan Кzidiyan de jо, divкn li ser erf ы edetкn xwe yкn dinо ы civakо rawestin. Ola Кzidiyan wek olкn dinк bi rehm, dilovani, evоn ы wekheviya her mirovan daxwaz e. Ola Кzidiyan hemu gelan ы ola bi rumet ы nоrx dibоne. Kustina mirovan, li ser ci sedemк be jо, ji aliyк ola Кzidiyatо nayк pejirandin. Kustina jin ы mкran li ser sedemкn namыsк ne taybetiyeke ola Кzidiyan e. Ev ji dоtineke kevinperestо ы esоrtiyк tк ы di nav gelкn kevinperest, edeten kevin u feodal wek li Iran, Suriye, Tirkiye, Afgahnistan ы heta li Brazilayк tк dоtin. Lewra jо, Кzidо divкn hкdо hкdо ristкn olо ы civakо ji hev cuda bikin. Erf ы edetкn olо yкn taybetо herdem dikarin werin parastin ы ev jо, girкdaya baweriya mirovan bixwe ye.

Iro tк diyarkirin, ku ristкn kevinperestо ku ne perceyо olо ne, wek perceyeki olо tкn dоtin.

Ev jо sedemeke mezin e ku Кzidо bixwe astengan ji xwe re cкdikin ы civaka wan wek civakкn dinк pкs nakeve. Lewra jо, Кzоdо divкn di nav xwe de ы bi tenк tekevin nav goftыgoyeke mezin, daku xwe ji bo vк sedsalк amade bikin ы di demeke kin de bi temamо nebin parceyeki dirokк.

3.1 Azadbыn ji komplexa civaka kкm

Di cihanк de tк dоtin ku pir civakкn kкm tenк kotek ы zor a dijminкn xwe an jо, civaka ji wan mezintir, dibоnin. Lк ev tenк aliyekо pirsgirкkк ye. Bi suc ы tewanbarо mirov nкzоkо armancкn xwe nabe. Gazin ы kоliyкn Кzidyan зiqas rast bin jо, divк ev bixwe jо, zanibin зi dixwazin ы vк bi ku dere ve herin. Hemы berpirs ы rewsenbоrкn Кzidiyan divкn di nav xwe de zelal bikin, ku ev bi taybetо ji gelк xwe зi dixwazin ы зawa dikarin di nav civaka Kurdan, ku piraniya wan misilman in, bijоn. Ne hewceye ku were gotin, ev proje jо, divк li ser bingeha rastо ы demokrasiyк bin.

3.2 Hinek rкxistinкn Кzidiyan

Di vк demкn dawо de hinek rexistinкn Кzidiyan hatine damezrandin. Heta Partiyek bi navк Кzidayetо hatiye damezrandin ы hinek taybetiyan ji bo Кzidiyan dixwazin. Ji ber ku ne bawerin hikumeta Basыra Kurdistan mafк wan bide wan, xwe bi her alо ve dikisоnin. Ev rкxistin bi dizо ji dibin “mehvanк” wezeretiya dereva ya Tirkiye li Enqere. Herwiha pir dewlet ы rкxistinen Ereban wan vexwendо civоnan ы hevdоtina dikin.

Li derveyо welat, bi taybetо li Ewropa ы Sovjeta kevin di vк deme de pir civоn di nav Кzidiyan de зкdibin. Di wan civinan de “serxwebыna Кzidiyan” ы “Кzidо ne Kurd in” li ser rojev ye. Ev hewildan зiqas biзыk bin jо, nоsan dide, ku кdо mirovкn Кzidо ji bo mafкn xwe dixwazin tistekо bikin. Ji ber ku ev di mesandina siyasetк de nы ne, pir alozо dikarin derkevin ы li ser platforma siyaseta navnetewо nikarin xwe ы mafкn xwe bas biparкzin. Ku bi taybetо hikumeta Kurdistan ы rкxistinкn Kurdan hewl ы karкn wan kom ы partiyкn Кzidiyan biзыk bibоnin, li wan xwedо dernekevin, aloziyкn mezin di nav Кzidiyan ы rкxistinкn Kurdan di pasrojк de dikarin derkevin. Ev rexistinкn Кzidiyan зiqas biзыk ы dоtinкn wan cudabin jо, divк di nav civaka Kurdan de bi aza dоtinкn xwe eskere bikin ы werin hembкz kirin. Entegrasyona hemы civak ы olкn Kurdistanк ne wiha hesanк. Jiyana pir-rengо herdem behnfirehо, sebir ы baweriyeke demokrasо hewce dike.

Beriya hertistо Кzоdо divкn li ser hinek babetкn jкrоn ramanкn xwe di nav xwe de zelal bikin:

§ Civaka Кzidо cawa dikare ciwanкn xwe ji bo perwerdekirinкn bilind amade bike, daku civaka Кzidiyan bastirоn were parastin.
§ Guhartinкn nы vк зawa ы ji aliyк kо werin зкkirin.

Pкsxistin ы parastina зand ы olan Кzidiyan bi arsоfkirina zarogotinan, ango mejuyк kolektоf, parastina zimanк Kurdi, erf ы edetкn Кzidayetiyк bi зi awahо vк зкbibe.

Rista mala Miran, bavк Sкx, civaka ruhanо, ы hwd. ы rista wan li ser civaka Кzidiyan ciye ы vк зibe.

Pкwendiyкn berpirsкn Кzidiyan bi hikumeta Iraqк ы Kurdistan зawa dikarin werin mesandin.

Leyistina rolekо aktif di siyasete Kurdan ы Iraqe de ji bo demokrasiye ы mafк Кzidiyan зawa giring e.

Destpкka prozesa rista civaka Кzidyan li meselкn hundurо: Ol ы civak, erf ы edetкn kevin ы nы, nasnama Кzidiyatо ы Kurdо, ы. hwd. li ser kоjan platformк divк were sirove kirin ы biryar werin sitandin.

Pкwendiyкn rexistinкn Кzidiyan bi rкxistinкn xiristiyan, yahudiyan ы misilman re divк зawa bin.

Кzidо dixwazin an jо, naxwazin ku herema Sengal bibe percekо herema Kurdistan.

4. Mafк ы xwestinen Кzidiyan di Iraq ы Kurdistanк de

Beriya hertistо gelк Ezidо divк biryar bidin ku dixwazin an jо naxwazin di herema Kurdistanк wek hemwelatiyкn Kudistanк bijоn. Ku biryareke wiha bidin, кdо divк ji bo mafк xwe li Bexdayк ы Erbilк hewl bidin xwe.

Iro di Iraqк de 3 maf xwedо berpirsyar ы mafк siyaseteke bi hez in: Kurd, Suni ы Sоi. Lк Iraqa nы divк yekоtiya her civakan be ы xwedо mafekо wekhev be. Her hemwelatiyekо Iraqк divк mafк wan ji bo azadо, asitо, abori, civaki ы olо hebe. Ku Kurd mafк federalо dixwazin, divкn ji xwe jо bipirsin, ev di hundure herema Kurdistan de bi rastо mafк hemwelatiyкn xwe ы civaka wek Кzidyan didin. Bi taybeti hikumeta Kurd divк “mirasa Seddam” ы siyaseta wо nepejrоne ы bibe minak ji bo demokrasiyк. Ev jо, bi parastina ы asayiya hemы hemwelatiyan ы civakкn destpкdike.

4.1 Taybetiya Кzidiyan

Кzidо bi jiyana sedsalan bыnк xwedо rкxistinкn civakо, зandо ы olо. Di erf ы edeten xwe de ji piraniya civaka Kurdan cuda ne. Lewra mirov nikare Кzidiyan tenк bi babeteka olо binerxоne. Кzidi зiqas bi etnik Kurd bin jо, herwiha bi jiyana xwe taybet in. Ev te vк wateye ku Кzоdо divкn ji bo mafкn xwe yкn taybetо ji aliyк Bexdaye ы Hewlerк werin naskirin.

Pistgirtiyeke aktоf ji Baxdaye ы Hewlerк ji bo civaka Кzidiyan bi afirandan Pakкtek ji bo pкsvebirina ola Кzоdiyatо, parastina ziyaretкn wan, pejirandina cejinкn Кzidiyan, pejirandina ola Кzidiyan di saziyкn fermо de, alikariya diravо (budget) ji bo зand, ol, capemenо, ы hwd. misagoriya naskirina taybetiya Кzidiyan e.

Tenк mafк olо ji bo Кzоdiyan tкr nake ы bersiva civaka Кzidiyan nade. Berpirsyariya Кzidiyan bi navк Кzidiyati dive karibe di nav rкxistinen dewleta Iraqк ы Kurdistanк cihк bigir e.

Biryarкn siyasо ы civaki ы olо li ser Кzоdyan divк ji aliye berpirsкn Кzidiyan karibin her dem werin veto kirin. Li ser guhartinкn giring ы pкwist li ser Кzidiyan bк pejirandina Кzidiyan зкnabe.

Derxistina madeyкn taybetо di zagonк bingehо de ji bo misagoriya parastina olо, perwerde ы зanda Кzidiyan gavekо herо pewist e.

Mafк hebыna civakekк te vк wateye ku hemы saziyкn dewletк divкn diji qirkirin, talankirin, koзber ы asimilekirin bi konevanо, aborо ы leskerо derkevin.

Кzidо civakeke kevinar e ku nahкle ku Kurd nasnameya xwe ya kevin ji bоr bikin. Tunebыna Кzidiyan tunebыna nasnameyeke kevin ы hкja ya hemы Kurdan e.

As. Prof. Dr. Ilhan Kizilhan
Institute of Democracy and Peace Studies
University of Konstanz