RUPELEK JI PEYWENDIYEN ERMENIYA U KURDA YEN DIROK — CANDI 1

Di girкkкda зar dokыmкnt tкn parastin: Lavanivоsa dersdarк bajarк Rindwanк Pкtros Xazarov li ser navк serokleskerк Korpыsa serbixwe [taybetо — C.C.] ya Kavkasк gкnкral-fкldmarsal koms Paskкvозra, bi zimanк rыsо, 22-к dкkabrк sala 1830; Nama Mоrza-axa koms Paskкvозra, bi zimanк ermenо, 22-к gulanк sala 1830; Dokыmкnta sisya wergera vк namкye bi zimanк rыsо; Lк ya зara, nasnameye bi zimanк rыsо, ser navк Pкtros Xazarov ji bona ku ew karibe bк astengо ji ser erdк Kavkasк derbaz be here welatк xwe. Dema nivоsarк 30-к yanvarк sala 1831-e.
Li nоveka sedsalоya XIX amadekerкn berevoka dokыmкntкn pircild ya bi navыdeng «Aktо» lavanivоs ы nama Mоrza-axa ser zimanк rыsо li cilda Nr. 7 зap kirine.3 Paswextоyк, ev dokыmкntana tevо dokыmкntкn mayоn, li sala 1900 careke din ji alоyк P.О.Avкryanov li paskoka pirtыka wо ya bi navк «Kurd di dema serкn Rыsyayк, yкn ku li sedsalоya XIX dijо Оranк ы Turkyayк pкkhatine» зap bыne.4
Kо bы Mоrza-axa ы hкjatоya dоrokо ya van dokыmкntкn li jor navkirо зi bыye?
Bersiva van pirsa heta оro nebыye bingeha lкkolоna kurdnasa. Wek tк dоtin, karkirina Mоrza-axa, bi taybetо serк wо yк azadarоyк pкsberо turka, mкla wо ya [sоyasо] berbi Rыsyayк, usa jо hisa wо ya dostanоyк himberо gelк cоnar — ermenоya, balkкsya van pirsa bi xwe gelekо mezine. Lкkolоna kar-jоyana Mоrza-axa balkкse usa jо bi wк, ku heta оro parзekо gelк kurda — kurdкn кzdо di xezna zargotina xwe ya zengоnda hк-hк bi dilovanо ы dildarоke mezin sirdana strana, ya ku li ser Mоrza-axayк Rindwanк (her ew Mоrzikк-zazaye), hevkarк wо Kesоs Polo (Kesоs Poxos bi xweye), hevdemкn wan bыyara yкn navdar: Sкx-Mоrzo ы sкx Miзo hatye sкwirandin, diparкze.5
Dкmek, lкkolоna vк pirsк bi awakо zanоyarо giringayк distоne him li ser bergeha dоrokк ы him li ser bergeha fоlologоyк.

* * *
Serкn Rыsyayк dijо Оranк ы Turkyayк li dawоya sedsalоya XVIII ы li nоveka pкsin ya sedsalоya XIX di зaranыsa gelкn Balqanк ы Piskavkasкda [Berkavkasк] rыpelк dоrokкye nы vekirin.
Rohilata Ermenistanк kete bin bandыra Rыsyayк ы ev bыyar ji alоyк gelк ermenо, bi taybetо ji bona parзayк ku di bin giranоya nоrк Оranкda nкze-nкza wо bы, bi sabыneke mezin hate qebыlkirin. Nоstivanкn roavaya Ermenistanк jо gumana azadbыna xwe bi Rыsyayкva girкdidan. Bi vк armancк ewana li salкn 1828-1829-a bi зelengо tevо serк rыsa-turka bыn ы alо kirin, ku hкzкn rыsa yкn зekdar di meydana sкrda serkevin.
Nоstivanкn ermenо, yкn ku ji desta sкr dыr bыn, ewana tevо cоnarк xwe — kurdкn кzdо, ji xwera rк digeryan, ku peywendоyкn xwe tevо serokleskerкn hкzкn rыsa yкn di desta sкrda bыn, daynin.
Di nоveka sedsalоya XIX ya pкsinda li nivоsarxana dоwana dоplomatоyк ya cоgirк sar (qeyser) li Kavkasк li ser serhildana Mоrza-axa — serokк kurdкn кzdо yкn Sкrtк dijо turka ы li ser mкldarоya wо berbi rыsa зend belgnivоsar cо girtin, yкn sedetоyк didan ser wк, ku mоrк kurda cкribandоye tevо fermandarоya rыsa ya Kavkasк peywendоya hevkarоyк dayne.
Li wк demк Sкrt wek senceq dikete nava wilayeta Bitlоsк. Senceqa Sкrtк bi xwe ji heft qeza pкkhatibы: ji qeza Sкrtк, Rindwanк, Sоrvanк, Кrыnк, Xatк, Berwarо ы ya Hezo. Senceqa Sкrtк hukumdarоya turka her bi nav li ser xwe nas dikir. Lк di rastоyкda serokкn кl ы esоrкn serbixwe ы nоvserbixwe serwкrоyк li ser xelqк vк herкmк dikirin. Binelоyк vira piranо kurdкn кzdо, ermenо ы asыrо bыn ы li ser wana bandыra mоrк bajarк Rindwanк кzоdо Mоrza-axa mezin bы. Her tenк li qeza Rindwanк (jкra Rodovan, Ridvan jо gotine) 111 gund hebыn.6
Bajarк Rindwanк ber kenerк зemк Diclк, li ser destк зepк, ji Sкrtк 32 kоlomкtra dыr, perк xwe vedabы. Dora bajкr зоyayкn Cоnganк ы Gurdоlanк yкn serbilind hesar girtibыn. Navк bajкr bi sirovekirina gel ji gotina kurdо зкbibы, bi mena «cоyк rind» ы ev sirovekirin, wek rкwоyкn yкvropо sedetоyк lк didan, bi temamо angorо bedewоya ы rindоya tebyeta dorbera vо bajarо bыye. Kelefкn xanоyкn kevn yкn nav bajкr, sedetоyк didan, ku bajar ji dema mкjva avadan bыye. Kesкn ku bi зavк xwe Rindwanк dоtine divкjin, ku hк heta destpкka sedsalya XIX di bajкrda kolan mabыn, yкn bi kevirк sel rыgirtо bыn ы ji dema antоk dihatin. Ser berpala bilindcоkо li dora bajкr, ser kelefкn kevn qesr-qonaxa Mirza-axa hatibы avakirin.7
Arxкlogк оnglоsa yк bi navыdeng Lкyard li nоveka sedsalоya XIX li ser bajarк Rindwanк di bоranоnкn xweda dinivоse: «Rindwan — navк bajкr li ser wо bы, ji ber ku bazara w hebы ы wek navenda qezayк dihat naskirin. Tкda 800 avayоyкn necuwan hatibыn avakirin. Bajar li ber зemк mezin pervedabы. Зem 5-6 kоlomкtra wкda dighоste milк Diclк, milк ku ji Dоyarbekirк derdiket. Li Rindivanк xкn ji sed malкn ermenоya, 40-50 malкn yakobоya ы kildanоya jо hebыn. Yк mayоn hemы malкn kurdкn кzоdо bыn».8
Serwкrоya Mоrza-axa li ser xelqк ermenо ы kurdкn wan derdora bкhempa bыye. Ewо ew кla giran bi meclоsa rыspоya serwкrо lк dikir. Li wк hemы: nuкnerкn ermenоya, kurdкn кzdо ы asыrоya, bi mafк weke hev cо digirtin. Bi sedetоya Lкyard Mоrza-axa ji alоyк кla xwe ya pirmilet hizkirо bыye. Gotinкn Lкyard diha bas tкne tкgihоstin, gava em li bоranоnкn wоda dixыnin, ku Mоrza-axa wek nоsandayоna rкz ы dostanоyк, himberо xaзparкzкn bin fermandarоya wо, li Rindwanк dкrekк ava kiribы. Dema Lкyard ser vк kirinк dinivоse, bi heybeteke mezin serda zкde dike, divкje: wekо ev kiryar «…mоnakeke xwes ы balkкse li ser bоnfireyк ы destvekоryк, ji bona merivкn saristanоra mоnakeke ji bona jк hоnbыnк».9
Оzbatоya wк yekк, ku navк Mоrza-axa li nava nоstivanкn herкmкn derdora Sкrtк gele naskirо ы belabыyо bыye, di зavkanоke ermenоyada em van xeta dixыnin: «Li wк demк li Sкrtк ы li Rindwanк mоrek rыdinist, yekо bi navк Кzdо Mоrzik, mоrekо Medaye serbixwe ы bi eslк xweda sкx. Ew bi xemxurоya dilovanо li ser hemы ermenоya, asыrоya ы кzdоyкn ku di bin bandыra wоda bыn, mкze dikir. Mоrzik mкrxas bы, bi xeysetк xwe dilpak, ji ber wк jо gelek kesкn, ku ji bin nоrк zulma zalimкn mayоn direvyan, dihatin cem Mоrzik, sitara xwe didоtin ы her kes azad dоnк xwe diparast. Ji vк jо nоstivanкn qezayк pir bыn ы bihкz bыn, bыne sabыna pistovana ы strо ji bona зavк zulmkarкn dorberк».10
Mоrza-axa bas fam dikir giringоya rewsenbоrоyк ы xwandinк. Ji ber wк jо, ew neku tenк di bajкrda rк ber van tista vedikir, wekо ewana cо bigrin ы pкsva herin, lк belк, bi xwe zaroyк xwe cem dersdarкn ermenо dabы ber xwendinк. Ronakdarк ermenоyayо bi navыdeng Xaзatыr Abovyan di wыtara xweye » Кzdо»-da dinivоse, wekо kesоsekо ermenо ji Rindwanк hatibы Yкrкvanк ы sedetоyк dida, ku ew bi xwe mehava li Rodovanк, nedыrо Mыsilк, zarokкn serokesоrк кzdоya Mоrza-axayк navыdeng bi zimanк ermenо hоnо xwandin ы nivоsarк kirye…»11
Di salкn 20-30-yкn sedsalоya XIX-da li Kurdistanк bыyarкn sоyasо pкk hatin, yкn ji ber perоsanbыna hкza Оmpкratorоya Osmanyк ya abыrо, leskerо ы sоyasо peyda bibыn. Ev bыyarana serhildanкn ji bona azadarоyк di nava gelкn bindest: kurda ы ermenоyada dijо turka gelekо jоr ы bi hкz kirin. Зelengоyкn sultan Selоmк III ы ya sultan Mahmыd, bi rоya rкforman hilwesоna Оmpкratorоyк bidin sekinandin, cо negirtin.
Emоratкn kurdaye fкodalо yкn serbixwe ы nоvserbixwe, ku fermandarоya paytextк li ser xwe nas nedikirin, bi serк nav xwe mijыl bыn. Di van serada hine emоrat awqas xurt bibыn, ku berк serк xwe zivirandin berb Оmpкratorоya Osmanоyк, bi wк armancк, ku nоrк turka ji ser xwe wкda bavкjin. Yek ji wana emоreta Soran bы li Rewandыzк li bin fermandarоya Mоr-Muhemmed, ya dinк jо emоreta Botanк bы li Cizоrк, li bin fermandarоya Bedirxan-begк.
Tкkosоna mоrкn kurda ya sоyasо ji bona rizgarbыnк, gelek cara bi bоrыbawarоya оslametоyк perwerde (rкber) bыye. Ew rкberо carna berк tкkosоnк zivirandоye dijо xelqк cоnar, yкn ku li ser parasatina оslamк nоbыn. Bi vк kirinк ewana ji rоya tкkosоnкye rast dыr ketine ы taybetоya rizgarоyк jо qels kirine. Di vк rewsкda bizыtneweyкn kurda dewsa ji bona armanca xweye giring — azadоyк hevkara ji xwera bidоtana, wana bighоandana xwe, li ser rоya xwe astengоya зкdikirin, кl-esоrкn ermenоya, asыrya ы kurdкn кzdоyкn serbixwe ы nоvserbixwe dкsandin ы wana di rкzкn dijminada didоtin.
Hкzeke waha xurt ы giran bы кla kurdкn кzdоya, ermenоya, asыrya li herкma Sкrtк bin serokatоya Mоrza-axa. Hкrоsкn leskerкn turka, reformкn sultana ber bihкzbыna mоrnкsоnкn kurdaye nоvrizgar bкtaqet bыn. Ji bona Dergк Mezinra mecaleke xewna seva bы, ku bi karanоna dijbыna oldarоyк di navbera xelqк musulman ы yкn li ser dоyaneta mayоn, serк navbixwe зк bike.
Hukumdarкn turka armanca sоyasо li ber зava, agirк bкtfaqоyк gur kirin ы mecal ji destк xwe bernedan ы li sala 1828-a leskerк giran derxistin himberо kurdкn кzdо ы ermenоya, pкra jо helanк dan, ku kurdкn musulman jо tevо mesa wana bibin.
Hкzкn turka ы kurdкn musulman, nкzоkо Rindwanк di sкrda ber зekdarкn kurdкn кzdо ы ermenоya, yкn ku зend cara ji dijmin kкmtir bыn, skestin. Xaзatыr Abovyan ser bingeha gotina merivekо, ku amadeyк van bыyara bыye, dinivоse: «Angorо gilоkirina merivekо, ku bi зavк xwe dоtye, li vк axiryк Mоrza-axa ы ermenо kesоs Poxos ecкbкn mкrxasоyк ы dilpolayк nоsan dane. Li sala 1828-a li ber kela Redwanк (her ew Rindwane — C.C.), rex Mыsilк, her yek bi кla xwe tк nкzоkо cкsa turka ы kurda dibe, ya ku ji 30.000 serkara pкkhatibы ы bi hкzкn xwe yкn biзыk hesкbankо hemы cкs dihincirоnin. Ser vк bыyarк kurd stranek hыnandine…»12
Ы rastо jо, X.Abovyan di paskoka wыtara xweda parзekо wergera vк stranк tоne bin navк: «Straneke кzdоya ya cengewarоyк derheqa serк, ku dijо serokк [leskerк] turka ы kurda sкx Qasim pкkhatye».
Ser sкx Qasimda ji bоranоnкn rкwоtоya A.Lкyard melumetоyкn hewaskar gihоstine me. Ji wо em pкdihesin, ku sкx li gundк Goya jоye, li ser rоya di navbera Bitlоsк ы Cizоrк ы dewra wо li karк tыjkirina dijminatоyк ы neyartоyк himberо кl-esоrкn ku di bin bandыra Mоrza-axada bыn, mezin bыye. Ser skestina wоye bкrыmet Lкyard dinivоse: «Gundк kurdayо mezin Goya ser rоya me bы. Ew gundк sкx Qasim bы, yekо ji wan fanatоkкn olperestоyк, ku bibыn bela serк Kurdistanк.
Sкx Qasim bi dijminatоya xwe himberо кzdоya navdeng bы. Ewо li ser erdк кzdоya karк kavilkirinк dabы ber xwe ы hemыya kо ku diket ber destк wо dikust. Hкrоsa wоye dawоyк ser neket. Ew pasda vekisya ы gelek mirоdкn xwe unda kir.»13
Himberо hкza turka ы kurdкn musulman ku ji 30.000 kesa pкk hatibы, hкza nоstewanкn кzdо, ermenо ы asыrо ji 10.000 kesa disekine.
Di vо serоda Mоrza-axa serokleskerк кzdоya bы, lк yк ermenоya — Tкr Poxos bы. Di serк jоyan ы mirinкda dijо hкza, ku sк cara ser wanara zкdetir bы, ewana nek tenк berxwedan, lк hela ser ketin.
Li ser vк tкkosоna pehlewanоyк, li ser mкrxasоya Tкr Poxos [KesоsPolo — C.C.] di nivоsara yekо, ku li vо serо amade bыye, di зavkanоkо ermenоyada em dixunin: «Ы gava hemы ecкb man, tirsyan ы dudilо bыn, nizanbыn зi bikin, bi hоvо berк xwe dan kesоsк ermenоya Tкr Poxos. Ewо bi zanоna xwe, axaftina xwe ы hebыna xwe di qezayкda bi navыdeng bы, sкwirdar, pistovan ы hizkirо bы ji alоyк Mоrzik, ermenоyк ku bi zimanк kurdо diaxaftin ы кzdо, giska jкra digotin Kкsк Polк. Gava hemы зavtirsyayо bыn, eva зы pкsоya xelqк axaft ы ji wanara sirovekir, wekо ev ser taybetоye, ne weke serк mayоne, ku ne ji bona nav ы fermandarоyк, yan jо ji bona tolehildanкye, lк ji bona wкye, ku xelq bindest kin, ol-parastina wana ji holк rakin. Heger em ji ber ser birevin jо emк bкn kustin ы heger em ber bisekinin, berxwe bidin, emк bкne kustin, lк emк bikujin jо ы navк mкrxasоyк qazanc bikin. Destxweda werin desta sкr, jin ы zarк me wк me ruhdar kin ы wк ji bona jоyanк, serketinк, yan jо ji bona serkirinк ы mirinк mоnakкn bкxofоyк nоsanо me bidin.»14
Leskerк Tкr Poxos ermenо bыn ы serkarкn wо hоmlо peya bыn, bi tiving, sыr ы balta [aspar], lк leskerкn Mоrza-axa sоyarо bыn bi rima.
Pey vо serо heman зavkanоya ermenо dinivоse: «Fermandarоya Mоrzik mezin bы, navк Tкr Poxos hкjayо pesnк bы. Navdengк wо heta mirinк saw ы xofк di nava Medada bela dikir.»15
Kela sabыna serketinк hк sar nebibы, gava sala 1928-a di navbera rыsa ы turkada ser destpк bы. Ser gыmaneke nы anо nоstivanкn bin fermandarоya Mоrza-axara.
Hоvоya rizgarbыnк hкn rкal bы, pistо ku artкsa rыsa li payоza sala 1828-a li padsatоya Bazоdк, binya Patnosк, di desta sкrda hкzкn turka skкnand. Gumrehbыyо ji vк xeberк, Mоrza-axa du nuкnerкn xwe sande cem gкnкral Paskкvоз ы pistgirоya xwe ji rыsara beyan kir. Lк belк, herdu nuкner jо rкva ketin destк turka ы sehоd bыn.
Gava Mоrza-axa vк yekк dibihк, merivekо dinк bi navк Kоrakos Arakкlov disоne nava leskerкn rыsa, ji bona rastо serokleskerк wana bк. Namabir li destpкka yanwarк sala 1829-a dighоje Erzirыmк ы ji ber ku Paskкvоз ne di cоyк xweda bы, rastо serleskerekо wо, gкnкral Pankratyкv tк.
Ji mira lev hatye li Arxоva Lкnоngradк ya dоrokк rapora gкnкral Pankratкv (ya 12-к yanvarк sala 1829-a) ji gкnкral Paskкvозra, li ser rastpкhatina wо tevо nuкnerк Mоrza-axa, peyda bikim. Pankratyкv di vк raporкda dinivоse: » Li van roja nоstivanк kela Rodovanк ermenо Grкkos hate cem min. Rodovan basыrо Sкrtкye, rоya nоv rojо dыrо Hazoye, nкzоkо зema Diclк. Ewо ji minra nama mоrк Rodovanк кzdо Mоrza-axa ы kesоsHovhannкs anоbы. Nama rкva li Bitlоsк turka ji destк wо girtibыn. Ev Girкkos ji minra got: Mоrza-axa, usa jо кzdо ы ermenо giska pir sabыne ji ber wк, ku hкzкn rыsa Pasatоya Bazоdк girtine destк xwe ы divкjin, gava hкzкn rыsa mesa xwe berdewam bikin, pкsda herin, ewana wк bi зelekоya
mezinva xizmeta xwe ji mera bikin. Di bin destк Mоrza-axada ji du hezarо zкdetir malкn кzdоya ы awqas jо malкn ermenоya hene. Ewо dikare sк hezar peya ы hevsid sоyara li desta sкr derxe. Serwкrк bajarк Sкrtк Taxо-axaye ы ew di bin bandыra Mоrze-axayк Rodovanкdaye. Du sala berк fermandarкn turka pasayк Dоyarbekirк guhastin ы ji wк rojк sыnda hemы mоrnкsоnкn herкma Dоyarbekirк fermandarоya tu kesо li ser xwe nas nakin».1

Gкnкral-mayor Pankratyкv namekк ji Mоrza-axara bi zimanк rыsо dinivоse ы bi destк Kоrakos jкra disоne. Name bк qezya dighоja destк xwayо. Ji ber ku tu kes ji dorbera Mоrza-axa rыsо nizanbы, name dimоne bк xwendin. Lк belк, Kоrakos Arakкlov xeber dighоne sкx li ser dilovanоya gкnкral ы li ser dilgermоya serokatоya serokleskerкn rыsa himberо hemы pкsnоyarкn sкx.
Mоrza-axa dixwast serhildan destxweda destpкbikra ы gavкn xwe tevо mesa rыsaye leskerоyк girк bida. Xebera ku Kоrakos Arakкlov anоbы, tкra sкx nedikir ы wо dicedand nuкnerкn nы bisоne cem Paskкvоз.
Nama xwe ya sisya Mоrza-axa bi destк du ermenоyкn amin disоne: yek her ew Kоrakos Arakкlov bы, yк dinк jо dersdarк bajarк Rindwanк ermenо Pкtros Xazarov bы.
Name li meha gulanк sala 1830 hatye nivоsandin, yanо li wк demк, gava ser li navbera rыsa ы turka оdо zыva sekinоbы ы li 14-к meha sкntyabirк sala 1829 peymana astyк li Adryanapolоsк hatibы girкdan.
Nuкner bк qezya dighоjin Erzirыmк ы li vira jо derheqa dawоhatina sкr pк dihesin. Lк ji bona ku nama Mоrza-axa bighоnin xwayо — Gкnкral Paskкvоз, ewana rкdikevin diзin Tilbоsк.
Paskкvоз li wк demк li Pкtкrbыrgк bы. Heta Paskкvоз vedigere Kоrakos Arakкlov ы Petros Xazarov li Tilbоsк dimоnin. Sik tк tune ku ewana di wк navberкda peywendоya xwe tevо ermenоyкn ji зоna ruhanоyк ы rewsenbоrara girкdidin.
Zыtirekк Kоrakos Arakкlov ji nexwasоya xolorк dimire, lк Pкtros Xazarov heta meha dкkabirк dimоne li Tilbоsк, bi hоvya vegera Paskкvоз.
Pey vegera Paskкvозra Pкtros Xazarov 17 dкkabirк sala 1830 lavanamekк jкra — cоgirк sarra li Kavkasк, dinivоse ы tкda mena hatina xwe sirovedike ы pкra jо nama Mоrza-axa, ku bi zimanк ermenо hatibы nivоsandin, dighоne destк wо. Lavanama Pкtros Xazarov bi zimanк rыsо hatye nivоsar. Xuyaye name bi alоkirina merivкn ji dоwana cоgir yan jо bi destк ermenоyкn Tilbоsк yкn rewsenbоr hatye nivоsandin. Tкda Xazarov bi kurtо wan pirsa rкz dike, yкn bingeha navaroka nama Mоrza-axa bыn ы jк lava dike bersivк bide.
Nama Mоrza-axa wek me got bi zimanк ermenо hatibы nivоsandin, ji herdu serya jо: ji jorva ы ji jкrva mora Mоrza-axa li ser bы.
Jкrк em vк namк raber dikin bi gistо:
«Ji alоyк hкsоrк Xwedк Mоrza-axayк Rintwanк, gelek silav ы kilavкn dostоyк ji mкrxas ы leskerк Оsayо bк qisыr, hкja Paskкvозк altindarra, (daxaza mine nama min) bighоje destк wо di dema sadоyк ы bextewarоyк.
Pistо wк ku min sadetоya rкz ы evоna xwe ji tera beyan kir, Paskкvозк nenas ы ji dыrva hizkirо, bira ji tera belы be, ku tu serbilindо ы pistovanк minо, ez кzdоme ы miletк min biзыke. Bin destк minda 1500 sоyar ы 5000 leskerк peya hene. Raste gelк min hindike, lк bizanbe rastоyк, gava min bihоst derheqa hatina te li Patnosк, min namek bi destк nuкnerк xwe tara sand, lк heta naka ne namek, ne jо xeberek ji te negihоstye destк min. Sala ku leskerк te hatine Patnosк, ez, welatк min ы hemы xelqк кzdо ы xaзparкz bi tevayо ser hatina te gelekо sa bыn. Оjar cara sisyane ez name bi destк nuкnerк xwe disоnim tera. Nuкnerкn pкsyк negihоstine te, xuyaye turk wana rкda kustine. Ez nizanim зi hatye serк wana. Cara duda gava min bihоst derheqa kustina wana, careke dinк min vо merivо bi navк Kоrakos (cara pasin jо dоsa ew bы) sande cem te. Ewо зы Bazоdк cem gкnкral ы ji wкderк tevо leskera hate Qersк, ji wкderк jо tevо hкzкn te hate Erzirыmк ы li wкderк bi alо kirina Xwedк hыn gihоstine hevdu ы we bajar kire bin destк xwe. Nuкnerк min ne ziman zanibы, ne jо nasк wо li bajкrda hebы, wekо gotinк min bigоhanda te. Li nava leskerк teda gкneralekо mezin hebы. Ew li nava gкnкrala ji giska зкtirоn bы. Nuкnerк min diзe cem wо gкnкralо ы gotinкn min jкra divкje. Ew ber gotinкn min namekк dide destк nuкner ы ew tк. Gava ew hat, min nama girt, vekir. Mora te li ser wк bы. Ez gelek sa bыm. Min gazо kesоsa kir bixыnin, wana nikarbы bixanda. Min tu xкr ji namк nestand. Оjar cara sisya ы cara pasin ez du kesкn xaзparкz, yekо bi navк Kоrakos ы ye dinк bi navк Pкtros disоnim bal te. Tu sikrоn ы serbilindaya min, dixwazim bizanibо, raste ez bi gelк xweva hindikim, lк li ber зavк osmanоya gelekо mezin tкm xuyakirin ы bi seya Xwedк sed sоyarкn min dikarin ser sкsid sоyarкn osmanоya. Ji ber vк jо osmanо min dijminк xwe dibоnin. Heger ev raste, divк tu bizanibо nкta dilк min, ji ber ku tu padsк minо mezinо, ez xulamк teme. Emк hezar carо sikirya xwe bidin [Xwedк], gava dengк hatina te li Baxкsк, ku bi xwe Bitlоse, bighоje ber guhк me, yan jо nuкnerк min vegerin ы bкjin, wekо hat. Wк demк tu binкre ser xulamк xwe, tu rыsк mezin, ez jо wek gкnкralek, serоkо min heye, ezк serк xwe qurbana te kim ы temamоya gelк min jо mоna min.
Her sax bin ы rehma Xwedк li ser we be. Amоn.
Careke din ez ji te lava dikim, bona xatirк hizkirina te ber bi min, tevо nuкnerк min dermanekо bona зavк kurк min bisоnо.
Name 22-к meha gulanк sala 1830 hatye nivоsandin.»17

Sкx Mоrza nama xwe ji Pкtros Xazarovra bi zimanк kurdо gotye ы ewо jо bi zimanк ermenо nivоsоye. Em wa difikirin, ji ber ku destxeta namк ы mor-destxeta Pкtros Xazarov di binya lavanivоsa wо ya bi zimanк rыsоda mоna hevin.
Paskкvоз bi dostanо nama Mоrza-axa qebыldike ы bк eglekirin, di nava mehekкda daxwaza wо: dermanк зava ji bona kurк wо, bi pкskкsкn bahava, bi destк nuкner jкra disоne.18
Ji bona ku Pкtros Xazarov bikaribe bк astengо erdк Kavkasкva derbaz be, li Tilbоsк nasnamekк didine wо. Tкda nivоsо bы: «Dоwana dоplomatоya berкz gкnкral fкldmarsal, koms Paskкvозк Yкrкvanо sadetоyк dide, wekо xwayк vк nivоsarк dersdarк Rindwanк Pкtros Xazarov ji cem Berкzоya Wо [Paskкvоз] bi pкskкsava: ya ku ji xelatк ы dermanк зava pкk tк, vedigere bal кzdо Mоrza-axa.
30-к yanvarк sala 1831.»19

Ber destк meda tu melumetо yan оzbatо tune ser wк, gelo Paskкvоз ji Mоrza-axara bersiv bi nivоsar sandye yan na? Em dikarin texmоn kin, wekо ji ber peywendоya sоyasоye nы, ku li wк demк li navbera Turkyayк ы Rыsyayк pкk hatibы: peymana astоyк hatibы girкdan, Paskкvоз nexwastye delоlek, dokыmкntekо nivоsar ji Mоrza-axara bisоne, da ku ew nekeve destк fermandarкn turka.
Bi gilоkо, hоvоya Mоrza-axa ы nоstivanкn Sкrtкye kurdк кzdо, asыrо ы ermenо ser rizgarbыnк bi cо nehat. Pistо skestina giran di serк rыs-turkada, fermandarоya turka ji bona bihкzkirina bandыra xwe li ser herкmкn rojhilata оmpкratorоyк, li salкn 1833-1834 bi serokatоya Resоd-pasa, pasк jо bi serokatоya Hafiz-pasa hкrоsekо leskeryк ya xurt bir ser Kurdistanк ы di wк pкvajoyкda bi destк agir ы alavк, sыr ы qetlк karоn emоret, кl-esоrкn serbixwe ы nоvserbixwe yкn kurda ы ermenоya biskкnin, bikin bin bandыra xwe.20
Gorо nivоsara kesкn dema van bыyara, hкzкn Resоd-pasaye leskerоyк ji 40.000 kesa pкk hatibы. Pкvajoya pкsin ya bindestkirina Kurdistanк ji sala 1833 heta payоza sala 1836 domand. Lкyerd dinivоse «…dema, ku Resоd-pasayк navыdeng bakыrо Kurdistanк kire bin destк xwe ы livya berb basыr, Mоrza-axa ji hatina leskerк sultan tirsya ы qayоl bы qaymeqamк turka di qesra xweda qebыl bike.»21
Ser bingeha deng ы besкn ku dыrva gihоstibыn Kavkasк, X.Abovyan dinivоse: «Ancax li sala 1836-a Resоd-pasara lev tк wana [Mоrza-axa — C.C.], usa jо gelek esоrкn kurda bоne bin fermandarоya turka».22
Fermandarкn turka hasji mкla Mоrza-axa berbi rыsa hebыn. Divek zanibыn jо li ser peywendоya, ku li navbera wanada hebыye. Pкra jо, hilbet ji bоra nekiribыn sikestina xwe li serк nкzоkо Rindwanк, ku ji wanara bibы rыresо ы biryar digrin heyfa xwe ji mоrк кzdоya derxin.
Qaymeqamк Rindwanк turk Emоn-pasa, gava bi mкvandarо tк mala Mоrza-axa, hemы edetкn mкvandarоya rojhilatк pкpes dike ы jina wоye bedew direvоne. Ji tirsa ku heyfк wк jк hilоnin, Emоn-pasa bajarк lк rudinist dihкle ы direve Dоyarbekirк, xwe davкje ber stara Resоd-pasa.
Mоrza-axa fena li wana dike, Resоd-pasa dide bawarkirin, ku Emоn-pasa nek jina wо revandye, lк carоke mala wо revandye, ji ber vк jо, ew dikare bкtirs vegere hкwirgeha xwe.
Emоn-pasa jо ser bawarоdayоna Mоrza-axa tк xapandin, bi xizmetkarкn xwe vedigere Rindwanк ы dikeve defikк: bi destк Mоrza-axa tк kustin.
Gava Resоd-pasa dibhк kustina Emоn-pasa bi leskerк giran diзe ser Rindwanк. Lк ji ber bыyarкn hкn mezin, girкdayо bi armanca, ku mоrк Rкwandыzк Mоr Mehemmed bike bindest, hкrоsa xwe li ser Mоrza-axa demekк pas dкxe.
Li payоza sala 1836-a, pistо ku Resоd-pasa berxudana mоrк Sorana Mоr Mehemmed diskкne, li ser rоya vegera xwe li Dоyarbekirк, biryar digre heyfa xwe ji Mоrza-axa veke. Lк dema ku Mоrza-axa bк sert ы sirыta bandыra fermandarоya turka li ser xwe nas dike, rоya kustina mezin [ber Resоd-pasa] tк birоn. Ji ber ku navк Mоrza-axa ser nоstivanкn vк herкmк mezin bы, Resоd-pasa jо ji hindava xweda fermandarоya wоye silsiletо li ser кl-esоrкn, ku di bin qolк wоda bыn nas dike. Lк zыtirekк, pistо зend meha, Resоd-pasa li meha yanvarк sala 1837-a li Dоyarbekirк ji xolorк dimire. Di heytehola зalkirina pasada ы li pоrozkirina cоgirк wо, welоyк Dоyarbekirкyо nы, nava rкza mкvanкn navgiran, navк Mоrza-axa jо tк dinivоse. Welоyк nы xwast ev vexwandin ji bona armanca bi mixenetо kustina Mоrza-axa bi kar bоne. Mоrza-axa dema bi mкvandarо зыbы Dоyarbekirк ji bona pоrozkirina hatina welоyк nы, li birca welоda bi mixenetо hat kustin.
Jina sкx, yak pey kustina Emоn-pasa biribыn Dоyarbekirк, sera Resоd-pasa, gava besa kustina mкrк xweyо hizkirо dibhк, xwe dikuje. Sоyarкn sкxe зekdar, ku pкra зыbыn, bi serк mкrane, cinyazк mоrк xwe ji lepк dijmin derdixin, tоnin dighоnin Rindwanк ы li roavayо bajкr, ber kenerк зкm, li ser bilindayоkк, bi qedrekо mezin tesmоlо erdк dikin.
Pey kustina Mоrza-axa, ji ber ku zaroк wо hк biзыk bыn, serwкrоya кla giran xizmк wо Nazоr dike. Nazоr nikarbы ber fermandarк turka berxwe bide, kela sкx dihкle dertк ы dыa roja xwe di tenкbыnкda berdewam dike.23
Gava turk kela Mоrza-axa, ku di dema xweda gelekо asк bы, bк xwayо, berdayо dibоnin, hкrоsdibin ser ы wкran dikin, dikin kelefe. Pey van bыyara dawоya nоvserbixweya mоrtоya Sкrtк tк.
Fermandarкn turka ы зeteyкn ji xelqк herкmкn dorыberк dijо nоstivanкn Sкrtк dest bi zordarоyк hergavо dikin. Qismekо ji кl-esоrкn kurdкn кzdо, ji ber zulm turka mecbыr dibin xwalоya kal ы bava bihкlin ы rоya koзberоyк bidin ber xwe. Payк pirк ji koзbera xwe li rоya bakыrк digre ы tк li ser erdк Ermenistanк, ku li bin qola Rыsyayк bы, dihкwire.
Rojnama «Kavkas»-к ku bi zimanк rыsо li Tilbоsк зap dibы, li sala 1848-a miqalekо taybetо dоyarо кzdоya dike ы bi dilovanо, xкrxwazо dinivоse: «Оmpкratorоya Osmanоyкra lev hat serbixwaya van esоra, bi taybetо ya kurda ы кzdоya birыxоne. Qismekо wana tuneya wana hat, bela bыn зыn, lк qisma dinк serк xwe ber fermandarоya turka danо. Зaranыsa vana hкn xirab bы, ji ber ku mecbыr bыn dest ji ola xwe biksоnin: «…gelek serkar mirinк qebыl kirin, hatine kustin li ser rоya ola kal-bavк xwe, yк mayоn mecbыr оslamо qebыl kirin ы ber wк azadо standin. Her tenк ji hinaka ji wana lev hat birevin berbi Оranк, erdк ku rohilat bakыrк Turkyayкye ы Ermenistana Rыsyayк. Vira ewana bi saya qanыnкn Rыsyayк yкn dua [Xwdк] li ser, di bin agahdarоya dilovan ola xwe azad diparкzin.».24

* * *
Nоgara Mоrza-axa, hevkarкn wо, her usa jо dоroka mкrxasоyк ya kurdкn кzdо, ermenоya ы asыrоya li wк demк li herкma Sкrtк, sopeke mezin hоstine di bоrawarоya gelda. Ser mкrxasкn nemir stran hatine hыnandin, serhatоya wana devbidev ji silsilara gilо kirine ы оro di xezna zargotina kurda, ermenоya ы asыrоyaye dewlemendda, wek cewahirкn ronak em rastо gelek stran ы serhatоya tкn, yкn ku nimыneyкn gesin li ser serкn egоta, heykelin ser rojкn buhurо, ji bona bоranоna mкrxasоya mкrкn xwas.
Зend sala sыnda pey van bыyara, gava X.Abovyan li gel yekо ku ji Sкrtк hatibы Kavkasк diaxive, jк dibihк ku li ser serк Mоrza-axa ы hevkarк wо kesоsPoxose mкrane, li nava gelda distrкn. Ronakdarк ermenоyayо mezin ev stran nivоsоye ы bi wergerandin di paskoka wыtara xweyо «Кzdоya»-da зap kirye.25 Зend sala sыnda, li sala 1852 zargotinzan Poxos Tovmasyan li Mыsк li dкra Sыrb Arakкlos ji rыspоkо kal kesоs Sоmon, ku ji Sasыnк ji gundк Kacaransк hatibы, serhatоke ermenоya ya gelкrо li ser tкkosоna dijо turka li bin serokatоya Kesоs Polo (Kesоs Poxos) ы Кzdо Mоrzik dinivоse. Paswextоyк ev serhatо folklorzanк ermenоyayо navbang G. Srvanstyans li berevoka xwe ya «Hinos ы Noros»da зap dike.26 Li sala 1869 li Samк rohilatnasкn alman Кыgкn Prоm ы Albкrt Sosоn tev li gellek nimыneyкn zargotina asыrоya ji devк zarbкj Cano derheqa serpкhatоya Sкx Mоrzaye resbextоyк serhatоk bin sernivоsa «Ozк ы Emsк» dinivоse.27
Stran ы serhatоyкn ser кzdоyкn mкrxas wek Mоrza-axa, Sкx Mоrzo, Miзoyк sкx-Оsa ы yкn mayоn li nava kurdкn кzdо, zкde-zкde nava mihacirкn ku koзberо hatibыn Ermenistanк, hertim hatine stran ы besa wana kirine.28 Evana sedetоyкn bi dengin ji diroka mкrxasyк ya buhurо.
Lкkolоna зavkanоyкn zargotinк ы berhevkirina wana, bкsik, wк alо me bikin ku em rupelekо giring ы hкja ji peywendоya ermenоya ы kurdaye dоrokо ы зandо safо bikin.

Nivоsarnasо:

1 Wыtar bi zimanк ermenо зap bыye li kovara Welat ы gelкn Rohilata Nкzоk ы Navоn. Cilda 13, Kurdnasо, Yкrкvan, 1985, r. 93 — 108; Bi zimanк kurdо зap bыye li rojnama Hкvо. 1999, Nr.Nr. 120,121.
2 SGIA GSSR, f.11, d.66
3 Akti, sobrannоyк Kavkasskoy arxкografозкskoy komоsоyкy. Cild VII, r. 957
4 Avкryanov P.О., Kыrdо vi voynax Rossоо si Pкrsоyкy о Tыrsоyкy vi tкзкnоyк XIX stolкtоya. Tоflоs, 1900, r. 10-12.
5 Derheqa stranкn ku li ser Sкx Mоrza hatine sкwirandin, wыtarekо taybetо hatye зap kirin. (Binihкre Celоlк Celоl, Stranк kurdкn-кzdо yкn mкranоyк li ser bыyarкn koзberоya pкsоyкn wana li Rыsyayк li salкn 30-о sedsalоya XIX. Berevoka «Оranskaya fоlologоya», Lкnоngrad,1964, r.130-143).
6 Cuinet Vital, La Turquie dAsie: Gйographie, administrative, statist. Descriptive et raisonnйe de chaque province de lAsie Mineure. Parоs, 1891, t.2, p.606.
7 Her li wкderк, r.607
8 Layard A.H., Discoveries in the ruins of Nineveh and Babilon, with travels in Armenia, Kurdistan and the desert: Being the result of a second expedition undertaken for the trustees of the Brit. Museum. London, 1853, Vol. 1, p. 45.
9 Her li wкderк.
10 Srvantzyanz G.V., Hinots yкv norots, Kostantоnopolоs, 1874, r. 171-172.
11 Abovyan X., Yкrkкrо lоakatar joxovasы. Yкrкvan, 1958, vol. 8, r. 267.
12 Her li wкderк, r. 260.
13 Layard A.H., Discoveries in the ruins…, p. 38.
14 Srvantzyanz G.V., Hinots yкv norots, r. 174 — 175.
15 Her li wкderк, r. 184.
16 SGОAL, f. 1018, op. 3, d. 104, r. 1 — 1ob.
17 SGIA GSSR, f. 11, d. 66, r. 2.
18 Di bin lavanivоsa Pкtros Xazarovda bi destк merivekо din hatye nivоsоn: «Qumas, parзe ы bоstыpкnc зкrvonкts dirav ew xelata Pкtros Xazarove, herweha dоsa dermanк зava. 28-к yanvarк 1831.» SGIA GSSR, f. 11, d. 66, r. 5.
19 SGОA GSSR, f. 11, d. 66, r. 5.
20 Ser vк pirsк hыrgilо binihкre pirtыka Celоlк Celоl, Kurdо Osmanskoy Оmpкrоо vi pкrvoy polovоnк XIX v., Moskva, 1973.
21 Layard A.H., Discoveries in the ruins…, p. 45
22 Abovyan X., Yкrkкrо lоakatar joxovatsы, vol. 8, r. 260
23 Layard A.H., Discoveries in the ruins…, p. 45.
24 «Kavkas», 1848, Nr. 8, 21 fкvral, r. 31. Sarazayк jоyana X.Abovyan Dr. P.Hakobyan bi lкkolоna navaroka wыtarк xisыsyeta ziman ы stоla nivоsarк оzbat dike, ku ew bi destк X.Abovyan hatye nivоsar. Ji ber wк jо ev wыtar eslк wо bi zimanк rыsо ы bi wergera li ser zimanк ermanо li berewoka nivоsarкn X.Abovyanda, li cilda heysta cоwar kirine. Sоtat me ji wergera ser zimanк ermenо ji cilda VIII wergirtye. (Binihкre Abovyan X., Yкrkкrо lоakatar joxovatsы, h. 8, r. 405 — 406).
25 Abovyan X., Yкrkкrо lоakatar joxovatsы, vol. 8, r. 281 — 282.
26 Srvantzyanz G.V., Hinos yкv noros, r. 166 — 184.
27 Eugen Prym, Albert Socin, Kurdische Sammlungen. Erste Abteilung. Arzдhlungen und Lieder im Dialekte des Tur Abdin, SPb, 1887, s. 57 — 61; Ot Axоkara do Cano, M.-L., 1960, r. 361 — 366.
28 Evan strana ы serhatо cara pкsin ji devк kurdкn кzdо yкn Komarкn Ermenistanк ы Gurcistanк hatine nivоsоn. Saxкn pкsin ku li berevokada зap bыne, evin: Ordоxanк Celоl, Stranк cimeta kurdaye tarоqоyк, Yкrкvan, 1975, r. 41 — 51; Zargotina kurda, Moskva, 1978, vol. 2, r. 256 — 259.